Telman hüseynov azərbaycan Respublikasının əməkdar iqtisadçısı, iqtisad elml
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Telman Huseynov
170 etdiyi əsas fəhlələrin əmək haqqından və ya istehsal etdiyi məhsulun miqdarından birbaşa asılı olur. Bu sistem çox hallarda əsas fəhlələrə xidmət edən köməkçi fəhlələrin də əmək haqqının təşkilində tətbiq olunur. Bir sıra müəssisələrdə avadanlıq sazlaşdırıcıları dolayı işə- muzd sistemi üzrə əmək haqqı alırlar. Dolayı işəmuzd əmək haqqı sistemində hər hansı bir iş yerinə xidmət edən fəhlənin əmək haqqı əsas işəmuzdçu fəhlənin istehsal etdiyi məhsulun həcmindən asılı olaraq müəyyən edilir. Ona görə də köməkçi fəhlə iş yerləri və iş sa- hələrinə fasiləsiz və keyfiyyətli xidmət etməkdə maddi cəhətdən ma- raqlı olur. Mütərəqqi işəmuzd əmək haqqı sistemində normadan artıq hazır- lanmış hər məhsul üçün norma daxilində olan iş qiymətlərindən yük- sək qiymətlə haqq verilir. Normaların artıqlaması ilə yerinə yetirilməsi səviyyəsindən asılı olaraq məhsul vahidinin hazırlanma qiymətlərinin yüksəldilməsi də- rəcəsi hər bir konkret halda xüsusi şkalalar vasitəsilə müəyyən edilir. Mütərəqqi işəmuzd əmək haqqı sistemi əmək haqqının kütləvi və dəyişilməz forması ola bilməz, çünki bu, bəzi hallarda əmək məh- suldarlığına nisbətən əmək haqqının daha sürətlə artması ilə nəticə- lənə bilər. Bu isə yolverilməzdir, çünki əmək haqqının artım tempi əmək məhsuldarlığının artım tempini qabaqlamamalıdır. Mütərəqqi işəmuzd əmək haqqı sistemi, adətən, texniki cəhətdən əsaslandırılmış normalarla (əməyin texniki normalaşdırılması əsasın- da) işləyən işəmuzdçu fəhlələr üçün tətbiq edilir. Bu sistemdən istifadə edilməsi işə əlavə maddi maraq yaranmasına səbəb olur. Mükafatlı işəmuzd əmək haqqı sistemində fəhlə birbaşa əmək haqqından əlavə işin konkret kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri üzrə tapşırıqların yerinə yetirilməsi və artıqlaması ilə yerinə yetirilməsi üçün müəyyən məbləğdə mükafat alır. Bəzi hallarda işəmuzd əmək haqqı formasının akkord sistemindən də istifadə edilir. Akkord əmək haqqı sistemindən əsasən tikintidə və nəqliyyatda istifadə olunur. Akkord əmək haqqı briqadanın icra edəcəyi iş üzrə bütövlükdə hesablanılır. Akkord iş qiymətləri müəyyən edilər- kən kompleks akkord işlərinə daxil olan mövcud normalar və ayrı-ayrı iş vahidinin (həcminin) qiymətləri əsas götürülür. Əməyin akkord siste- mi üzrə ödənilməsində akkord tapşırıqlarının keyfiyyətlə və vaxtından Fəsil 7. Firmada əmək resursları, əmək məhsuldarlığı və əmək haqqı
171 əvvəl yerinə yetirilməsi üçün mükafatlandırma qaydası da müəyyən edi- lir. Mükafat, əmək haqqına akkord qaiməsi üzrə əlavə olunur və həmin müəssisədə mövcud olan mükafatlandırma qaydası əsasında verilir. Sənaye müəssisələrində işləyən fəhlələrin müəyyən hissəsi üçün vaxtamuzd əmək haqqı forması tətbiq edilir. Yəni onların əmək haq- qı buraxılan məhsulun miqdarına görə deyil, işlənmiş vaxta görə hesablanır. Vaxtamuzd əmək haqqı formasında əmək haqqının miq- darı fəhlənin ixtisas dərəcəsindən və sərf etdiyi iş vaxtından asılıdır. Vaxtamuzd əmək haqqı forması istehsalın xüsusiyyətindən asılı olaraq texniki cəhətdən əsaslandırılmış istehsal normalarının müəyyən edilməsi mümkün olmayan işlər üzrə, habelə işəmuzd əmək haqqı sisteminin tətbiq edilməsi iqtisadi cəhətdən sərfəli olmayan sahələrdə tətbiq edilir. stehsal prosesləri avtomatlaşdırıldıqca vaxtamuzd əmək haqqının payı müntəzəm surətdə artır. Fəhlələrdə yüksək iş və xidmət keyfiy- yətinə maddi maraq yaratmaq, işin texniki-iqtisadi göstəricilərini yaxşılaşdırmağı stimullaşdırmaq üçün vaxtamuzd mükafatlı əmək haqqı tətbiq edilir. Əmək haqqının hər bir formasının tətbiq olunma tələbləri və şərt- ləri vardır. şəmuzd əmək haqqı formasının tətbiq olunma şərtləri aşağıda- kılardır: a) əməyin normalaşdırılmasının mümkünlüyü, sadəliyi və is- tehsalın həcminin uçota alına bilməsi; b) iş yerlərində əmək məhsuldarlığının və istehsalın həcmini yüksək sürətlə artırmaq zəruriyyəti; c) istehsal olunan məhsula fəhlənin fəal təsir edə bilmə imkanı; d) məhsul istehsalında fəhlənin əmək fəaliyyətinin son nəticələri- nin əks oluna bilməsi; e) iş vaxtı itkilərinin aradan qaldırılmasına imkan verən əməyin təşkilinin müvafiq səviyyəsinin təmin olunması. Vaxtamuzd əmək haqqı formasının tətbiq olunma şərtlərinə: a) fəhlə tərəfindən işlənilmiş iş vaxtının ciddi uçota alınması və ona nəzarət; b) icra edilən işin məzmunu, habelə fəhlələrin hüquq və vəzifələ- rinin dəqiq müəyyən edilməsi; Telman Huseynov
172 c) fəhlələr üçün xidmət normalarının və işçilərin sayı norma- tivlərinin düzgün müəyyən olunması; d) fəhlələr üçün tarif dərəcələrinin düzgün verilməsi; e) mükafatlandırma amilləri və göstəricilərinin düzgün müəyyən edilməsi daxildir. Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində müəssisədə əməyin ödə- nilməsinin təkmilləşdirilməsində əsas diqqət əmək haqqının forma və sistemlərinin düzgün və səmərəli tətbiqinə yönəldilməlidir. Əməyin ödənilməsinin forma və sistemlərinin təkmilləşdirilməsi fəhlələrin öz işlərinin keyfiyyət göstəricilərini yaxşılaşdırmaqda maddi cəhətdən maraqlı olmaları, istehsal prosesində istifadə edilən xammal və materiallara qənaətlə və istehsal normasını artıqlaması ilə yerinə yetirmələri məqsədilə onların əməyinin ödənilməsinin rolunu yüksəltmək istiqamətində aparılmalıdır.
1. Firmanın kadrları funksional tərkibinə görə hansı qruplara bölünür? 2. Firmada heyətin idarə olunmasının məqsəd və vəzifələrini izah edin.
3. Əmək məhsuldarlığının tərifini verin. Əmək məhsuldarlığını hesablamaq üçün hansı göstəricilər tətbiq olunur? 4. Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinin hansı ehtiyac mənbələri və amilləri mövcuddur? 5. Əməyin normalaşdırılmasının mahiyyəti və vəzifələri nələrdən ibarətdir? 6. Firmada əmək haqqının diferensasiyası necə həyata keçirilir? 7. Tarif sistemini izah edin. 8. Firmada əməyin ödənilməsinin hansı forma və sistemləri mövcuddur? 9. Tarifsiz əmək haqqı sistemi haqqında nə kimi məlumatınız vardır?
Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|