Telman hüseynov azərbaycan Respublikasının əməkdar iqtisadçısı, iqtisad elml

Telman Huseynov 

 

190

istifadə  haqqında  daha  geniş  təsəvvür  yaradır.  Çünki  əməyin 

fondla silahlılığı, əmək məhsuldarlığı və fond verimi arasında müəy-

yən  qarşılıqlı  kəmiyyət  asılılığı  vardır.  Başqa  şərtlər  eyni  qaldıqda 

həmin  göstəricilərdən  ikisinin  dəyişməsi  üçüncünün  dəyişmə  istiqa-

mətini və kəmiyyətini müəyyən edir.  

Əmək məhsuldarlığı, əməyin fondla silahlılığı və fondverimi gös-

təriciləri arasındakı asılılığı aşağıdakı kimi ifadə etmək olar: 

F

v

 = 

V 

 

Ə

m

 = 

V 

 

F

s

 = 

F

əs

 

F

əs

 

 

 

 Burada, Ə

m

 – əmək məhsudarlığı; 

               F

s

 – əməyin fondla silahlılığı; 

                   – fəhlələrin sayı; 

                V – məhsulun həcmi. 

 Gətirilən  düsturlardan  görünür  ki,  hər  3  göstəricini  biri-birilə 

bağlayan,  onlar  arasında  əlaqə  yaradan  istehsal  amili  daha  doğrusu 

bu amilin kəmiyyəti dayanır: fondverimi ilə (F

v

) əmək məhsuldarlığı 

(Ə

m

)  üçün  ortaq  məhsulun  həcmi,  əmək  məhsuldarlığı  (Ə

m

)  ilə 

fondsilahlılığı (F

s

) arasında işçilərin sayı və, nəhayət, fondverimi ilə 

(F

v

) fondsilahlılığı (F

s

) arasında isə əsas fondların dəyəridir. 

Əgər əmək məhsuldarlığı fəaliyyətin nəticəsidirsə, səmərəsidirsə, 

əməyin  fondla  silahlılığı  nəticənin  əlaqədar  olduğu  xərcdir;  onların 

müqayisəsi  isə  səmərəlilikdir.  Həmin  müqayisə  vasitəsilə  fondveri-

mini aşağıdakı kimi müəyyən etmək olar: 

F

v

 = 

Ə

m

 

= 

V 

: 

F

əs

 

= 

V 

F

s

 

 

 

F

əs

 

Deməli, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, fondveriminin artması əmək 

məhsuldarlığı ilə əməyin fondla silahlılığının nisbətindən asılıdır: əmək 

məhsuldarlılığının  əməyin  fondla  silahlılığına  nisbətən  üstünlüklə 

artması əsas fondlardan istifadə səviyyəsini (fondverimini) yüksəldir. 

stehsal  əsas  fondlarından,  daha  doğrusu,  onun  aktiv  hissəsi  olan 

istehsal avadanlıqlarından istifadə edilməsinin səmərəliliyini xarakteri-

zə  edən  xüsusi  (texniki)  göstəricilər  müxtəlif  amillərdən,  məsələn, 

vaxtdan,  gücdən  (vaxt  vahidinə),  təzələnmə  dərəcəsindən  və  s.  asılı 

olaraq əsas fondlardan istifadə səviyyəsini xarakterizə edir. 

---

Fəsil 8.  stehsal firmasının əsas fondları və istehsal gücü 

 

191

Avadanlığın  ekstensiv  yüklənməsi  əmsalı  (K

ekst

)  ondan  vaxta 

görə istifadə səviyyəsini xarakterizə edir və eynitipli avadanlığın 

hər bir qrupu üzrə aşağıdakı düsturla müəyyən olunur:  

K

ekst

  = 

F

f.v

 

F

n

 

Burada, F

f⋅v 

– avadanlığın faktiki iş vaxtı, saatla; 

F

n

 – avadanlıqdan mümkün istifadə vaxtıdır  (rejim, plan 

və ya həqiqi vaxt fondu), saatla. 

Avadanlıqdan  vaxta  görə  (ekstensiv)  istifadənin  digər  mühüm 

göstəricilərindən biri də növbəlilik əmsalıdır. Avadanlığın işinin fak-

tiki  növbəlililk  əmsalı  gün  (sutka)  ərzində  müəssisənin,  sexin  ava-

danlıqları  tərəfindən  işlənmiş  dəzgah-növbələrin  sayının  qurulmış 

avadanlıqların sayına nisbəti kimi müəyyən edilir:  

K

növ

 = 

h

1

+h

2

+h

3

 

S

ü

 

 Burada,  h

1

,h

2

,h

3

  –  I,  II,  III  növbələrdə  faktiki  işlənmiş  dəzgah-

növbələrin sayı; 

S

ü

  –  müəssisədə,  sexdə  qurulmuş  avadanlıqların 

ümumi miqdarıdır. 

Növbəlilik  əmsalı  avadanlıqlardan  gücə  görə  istifadə  səviyyəsi 

haqqında təsəvvür yarada bilmir. Bütün növbə boyu işləyən avadanlı-

ğın texniki gücündən necə istifadə edilməsini növbəlilik əmsalı ilə öy-

rənmək mümkün deyil, çünki həmin göstərici avadanlığın yalnız vax-

tından  istifadəni  xarakterizə  edir.  Belə  bir  çatışmamazlığa  baxmaya-

raq,  növbəlilik  əmsalının  vaxtaşırı  hesablanması  və  təhlili  avadan-

lıqlardan vaxta görə istifadə prosesini idarə etmək üçün çox vacibdir. 

Maşın  və  avadanlığın  güclərinə  və  məhsuldarlığına  görə  istifadə 

səviyyəsi intensiv istifadə əmsalı (K

int

) adlanan xüsusi (texniki) gös-

tərici ilə xarakterizə olunur ki, bu da aşağıdakı düsturla hesablanır:  

K

int

= 

t

vn

 

t

f

 

Burada, t

vn 

– məhsul (iş) vahidi üçün texniki cəhətdən əsaslandı-

rılımş vaxt norması; 

---

Telman Huseynov 

 

192

 t

f

 – məhsul (iş) vahidinin hazırlanması üçün faktiki sərf 

olunmuş vaxtdır. 

Vaxta və gücə görə  maşın və avadanlıqdan istifadənin inteq-

ral əmsalı (K

u

) yuxarıda hesablanmış iki əmsalın – K

int

 və K

ekst 

–

nin hasili kimi tapılır:  

Əsas  fondların  aktiv  hissəsi  olan  maşın  və  avadanlıqlardan  isti-

fadəni səciyyələndirən xüsusi (texniki) göstəricilərin hesablanmasını 

şərti bir misal ilə izah edək. 

Dəzgah-növbə dedikdə 1 avadanlığın növbə ərzində nə qədər iş-

lənməsindən asılı olmayaraq 1 növbə işləməsi başa düşülür. Məsə-

lən,  əgər  müəssisədə  quraşdırılmış  240  dəzgahdan  1-ci  növbədə 

200-ü,  2-ci  növbədə  180-i  və  3-cü  növbədə  160-ı  işləmişdirsə,  de-

məli  firmanın  quraşdırılmış  avadanlıqları  gün  ərzində  540  dəzgah-

növbə işləmişlər. 

K

u

 = K

ekst

 ⋅ K

int 

Fərz  edək  ki,  3  növbəli  iş  rejimində  işləyən  müəssisədə  20 

avadanlıq quraşdırılmışdır. Onlar ay ərzində 14400 saat işləməlidirlər 

(20x3x8x30). Bu vaxt ərzində – 1 detalın istehsalına vaxt norması 5 

saat  olduğundan  –  2880  ədəd  detal  istehsal  olunmalıdır.  Lakin  ay 

ərzində faktiki olaraq I növbədə 18, II növbədə yenə 18, III növbədə 

isə  14  avadanlıq  işləmişdir.  Ona  görə  də  avadanlıqların  işlədikləri 

faktiki  işlənmiş  dəzgah  növlərin  sayı  12000-ə  bərabər  olsada  2800 

ədəd  detal  istehsal  etmək  mümkün  olmuşdur  –  hər  birinə  5  saat 

əvəzində 4 saat 15 dəqiqə vaxt sərf edilmişdir. 

 Yuxarıda gətirilən məlumatlara görə avadanlıqlardan: 

a) ekstensiv istifadə əmsalı 0,83 olmuşdur (12000:14400); 

b) intensiv istifadə əmsalı 1,13 olmuşdur (5 saat:4 saat 15 dəqiqə); 

c) inteqral hesablama əmsalı isə 0,94-ə bərabər olmuşdur (0,83x1,13). 

Göründüyü kimi avadanlıqlardan vaxta görə istifadə (ekstensiv) o 

qədər  qənaətbəxş  olmasada  onun  texniki  imkanları  yaxşı  reallaşdı-

rılmış və nəticədə inteqral istifadə göstəricisi pis olmamışdır. 

nteqral istifadə əmsalının  yüksəldilməsi bütün istehsal prosesini 

əhatə edən tədbirlər kompleksi: qabaqcıl texnologiyanın tətbiqi, tex-

noloji proseslərin intensivləşdirilməsi; avadanlığın planlı boş dayan-

masının azaldılması və plandankənar boşdayanmaların aradan qaldı-

---