Телман Оруъов

 
38 
Kapitoli  təpəsində  olanlar  təslim  olmaq  barədəki  təklifi  rədd  etdilər.  Mühasirə 
uzandıqca  qalların  çörək  ehtiyatı  azalmağa  başladı.  Düşmən  qoşununun  bir  hissəsi 
şəhərdə qalıb, Kapitolini mühasirə etdi, digər hissəsi isə ətrafa dağılıb kəndləri viran 
qoyurdu. 
Onlar  Ardey  şəhərinə  də  hücum  etdilər,  bu  şəhərdə  sürgündə  olan  Kamill 
yaşayırdı.  O,  şəhərlilərə,  xüsusən  gənclərə  müraciət  edərək  dedi  ki,  romalıların 
məğlubiyyətini  qalların  igidliyi  hesabına  yazmaq  düzgün  deyildir,  bu  bədbəxtlik 
taleyin  işidir.  Müharibə  də  yanğın  kimi,  məğlub  olanların  qaliblər  tərəfindən  məhv 
edilməsi  ilə  başa  çatacaqdır.  Gənclər  onun  çağırışını  sevinclə  qarşıladılar  və 
silahlandırıldılar. Sonra ardeylilər gecə qalların düşərgəsinə hücum etdilər. Bu vaxt 
qallar  sərxoş  idi.  Kamillin  əsgərləri  onların  çoxunu  qırdı.  Bu  xəbər  ətraf  şəhərlərə 
yayıldı. Kamillə hər tərəfdən, həmçinin qaçqın romalılardan kömək gəldi. Bu silahlı 
qüvvələr Kamilldən xahiş etdilər ki, onlara komandanlığı öz üzərinə götürsün. Lakin 
o,  bunu  yalnız  Kapitolidəki  vətəndaşlar  onu  bu  vəzifəyə  qanuni  qaydada  təsdiq 
etdikdən  sonra  qəbul  edəcəyini  bildirdi.  Bir  elçi  çayı  üzüb  keçərək  şəhərə  girdi  və 
onu  Roma  qarnizonu  rəisinin  yanına  gətirdilər.  Senat  müzakirədən  sonra  Kamilli 
diktator təyin etdi. Elçi qayıdıb bunu Kamillə bildirdikdə, onun artıq 20 min nəfərlik 
silahlı dəstəsi var idi.  
Bu vaxt qallar Kapitoli təpəsinə qalxan izi görüb gecə yarısı oraya dırmaşmağa 
başladılar.  Onlardan  bir  neçəsi  zirvəyə  çatdıqda  nə  adamlar,  nə  də  itlər  onların 
yaxınlaşdığını hiss etmədi. Təpədəki Yunona məbədində ilahəyə həsr edilmiş qazlar 
saxlanırdı.  Onlar  ac  olduqlarından  yatmamışdı.  Qazlar  yaxınlaşanları  hiss  edib, 
qışqıra-qışqıra  qaçdılar  və  hamını  oyatdılar.  Romalılar  düşmənin  qabağına  atıldılar. 
Keçmiş  konsul  Manli  iki  düşmənlə  qarşılaşdı  və  onların  hər  ikisini  qayadan  atdı. 
Qalanlarını  geri  çəkilməyə  məcbur  etdilər.  Sübh  tezdən  romalılar  cinayətkar 
səhlənkarlıq etdiyinə görə qarovul rəisini qayadan atdılar. Bu igidliyinə görə əsgərlər 
Manliyə  fəxri  mükafat  kimi  öz  ərzaq  paylarını  verdilər,  bu  yarım  funt  çörəkdən  və 
1/4    yunan  katilası  həcmində  şərabdan  ibarət  idi.  Bu  hadisədən  sonra  qallar  ruhdan 
düşdülər. Ərzaq ehtiyatı da sürətlə azalırdı. Kamillin qorxusundan isə şəhərin ətrafına 
ərzaq  yığmağa  gedə  bilmirdilər.  Onlar  artıq  yeddi  ay  idi  ki,  şəhəri  əllərində 
saxlayırdılar.  Döyüşçülər  arasında  ölüm  halları  xeyli  çoxalmışdı.  Kapitolidə 
mühasirə olunanların da vəziyyəti yaxşı deyildi. Onların da aclığı artırdı, Kamilldən 
isə  bir  xəbər  yox  idi.  Buna  görə  də  hər  iki  tərəf  danışıqlara  başlamağı  qərara  aldı. 
Roma hərbi tribunu qalların başçısı Brennlə görüşdü. Sülh şərtlərinə görə, qallar min 
funt  qızıl  alıb  şəhəri  və  şəhərə  məxsus  olan  torpaqları  təmizləməli  idi.  Qızıl 
gətirildikdə,  qallar  romalıları  aldatmağa,  hətta  tərəzinin  gözünü  əyməyə  başladılar. 
Romalılar  təhqir  olunduqda,  Brenn  istehza  əlaməti  kimi  qılıncını  çıxarıb  tərəzinin 
üstünə  qoydu.  Hərbi  tribun:  bu  nədir?-deyə  soruşduqda  qall  bu  "vae  victis"-  "dərd 
olsun məğlub olana" deməkdir - cavabını verdi. Bu sözlər çox keçməmiş zərb-məsələ 
çevrildi.  
Qallar  və    romalılar  mübahisə  edən  vaxt  Kamillin  qoşunları  şəhərin 
darvazalarında  göründü.  Nə  hadisə  baş  verdiyini  bilən  kimi  o,  romalıların  yanına 
yollandı. Hamı onu diktator kimi hörmətlə qəbul etdi. O, qızılı tərəzidən götürməyi 
və  liktorlarına  verməyi  əmr  etdi,  qallara  isə  çıxıb  getməyi  təklif  etdi.  O,  dedi  ki, 
romalılar  vətəni  qızılla  yox,  dəmirlə  xilas  etməyə  adət  etmişlər.  İndi  Brenn  təhqir 

---

 
39 
olunmuşdu  və  dedi  ki,  romalılar  müqaviləni  pozdular.  Kamill  ona  cavab  verdi  ki, 
müqavilə  qanunsuzdur,  ona  görə  də  həqiqi  sayıla  bilməz,  çünki  o,  diktator 
seçildiyindən  ondan  başlqa  heç  kəs  belə  müqavilə  bağlaya  bilməz.  Onun  sözləri 
Brenni daha da hiddətləndirdi. Hər iki tərəf qılınca əl atdı. Brenn tezliklə onlar üçün 
olan  əlverişsiz  şəraiti  başa  düşdü  və  qallar  şəhərdən  xeyli  kənardakı  düşərgələrinə 
geri  çəkildilər.  Sübh  çağı  Kamill  onlara  hücum  etdi.  Döyüş  olduqca  qızğın  gedirdi. 
Düşmən məğlub edildi və böyük itki verdi. Düşərgə romalıların əlinə keçdi. Beləliklə 
Roma ağlasığmaz şəraitdə zəbt edildiyi kimi, daha ağlasığmaz qaydada xilas edildi. 
Şəhər vətəndaşları Romaya qayıtdılar.  
Bundan sonra Kamill latinlilərlə və etrusklarla bir neçə müharibə aparıb, onları 
da qələbə ilə başa çatdırdı. Lakin onun paxılları və düşmənləri içərisində Mark Manli 
seçilirdi.  Bu  həmin  adam  idi  ki,  qalları  qayadan  ataraq  Kapitolinin  ələ  keçməsinə 
imkan  verməmişdi.  O  xalqı  müxtəlif  vasitələrlə  öz  tərəfinə  çəkirdi,  xüsusən  borc 
üstündə  mühakimə  olunanları  məhkəmədə  müdafiə  edir,  digərlərini  zor  tətbiq 
etməklə azad edir, qanunun belə adamlar üzərində icra olunmasına imkan vermirdi. 
Onun  ətrafında,  tərəfdarları  olan  kasıblardan  ibarət  bütün  kütlə  toplaşmışdı,  Onlar 
hamıda  vahimə  yaradır,  Forumda  iğtişaş  törədirdilər.  Buna  görə  diktator  seçilən 
Kvint Manlini dustaqxanaya saldırdı. Bu vaxt xalq yalnız böyük bədbəxtliklər vaxtı 
tətbiq  edilən  matəm  paltarı  geyindi.  Senat  üsyandan  qorxub,  Manlini  azad  etmək 
göstərişini verdi. Azad olunandan sonra o, özünü daha həyasız aparmağa başladı. O, 
çox  sayda  adamların  qılığına  girir,  vətəndaşların  bir  hissəsini  digərinə  qarşı 
silahlandırırdı.  Bu  vaxt  Kamill  yenidən  hərbi  tribun  seçildi.  Manli  isə  məhkəməyə 
verildi.  Məhkəmə  iclası  vaxtı  müttəhim  tez-tez  əlini  Kapitoliyə  tərəf  uzadaraq,  öz 
igidliyini  yada  salırdı.  Hakimlər  çaş-baş  qalmışdılar,  nə  günahların  çoxluğuna  görə 
ona  bəraət  vermək,  nə  də  keçmiş  igidliyinə  görə  ona  qarşı  qanunu  tətbiq  etmək 
istəmirdilər.  Kamill  bunu  hiss  edib,  məhkəmə  iclasını  şəhərdən  kənara  çıxardı. 
Burada  hakimlər  ədalətli  hökm  verməyi  qərara  aldılar.  O,  təqsirkar  elan  edildi  və 
Kapitoliyə  aparılaraq  orada  qayadan  atıldı.  Eyni  yer  onun  böyük  xoşbəxtliyinin  və 
dəhşətli bədbəxtliyinin şahidi oldu. İgidliyinə görə verilmiş "Kapitolili" ləqəbi onun 
faciəsinə son nöqtə qoyan yer kimi də yadda qaldı. 
Kamill  qoca  vaxtı  diktator  seçildikdə  yenə  qallarla  vuruşmalı  oldu.  Qallar 
döyüşdə böyük itki verib qaçmağa üz tutdular. Bu Romanın alınmasından 23 il sonra 
baş  vermişdi.  Bu,  onun  son  qələbəsi  idi.  80  yaşlı  Kamill  şəhərdə  yayılan  taun 
xəstəliyindən m.ə. 364-cü ildə öldü. Romalılar ona böyük matəm saxladılar. Kamillin 
dövründə, 367-ci ildən etibarən konsullardan biri hökmən plebeylərdən seçilirdi.  
Roma  respublikası  qarşısında  xüsusi  xidmətləri  olan  Mark    Furi  Kamill  həm 
xarici  düşmənlərə,  həm  də  daxildən  dövlətə  qarşı  olan  qüvvələrə  qarşı  mübarizə 
aparmalı olmuş, Roma dövlətini böyük təhlükələrdən, alçaldılma və həqarətdən xilas 
etmişdir.  Kamill  7  ay  qalların  əsarətində  qalan  Romanı  bu  biabırçı  işğaldan  azad 
etmiş,  əbədi  şəhərin  möhtəşəm  tarixinə  parlaq  səhifə  yazmışdır.  Lakin  Kamillin 
qaraguruh  üstündə  qələbəsi  əhəmiyyəti  etibarilə  heç  də  xarici  düşmən  üzərində 
çaldığı qələbədən geri qalmır. Manli və onun başçılıq etdiyi qaragüruh hakimiyyəti 
ələ  keçirsəydi  və  ya  onun  qarşısı  vaxtında  alınmasaydı,  şəhər  iğtişaşlar,  cinayətlər, 
başıpozuqluq  və  anarxiya  məskəninə  çevriləcəkdi.  Kamillin  qətiyyəti  olmasaydı, 
qaragüruh  Roma  respublika  quruluşunu  məhv  edəcək,  buna  nail  olmasa  da,  ona  elə 

---