Telman xəLİlov, maya zeynalova

57 
6.1.1.  Enerji 
ehtiyatlarından istifadənin balanslı  inki-
şafda yeri. İstilik enerji xammalları Qlobal enerji strategi-
yası  və  problemlər,  əhalinin  sayının  artması,  cəmiyyətin 
ayrı-ayrı  təbəqələri  arasında  əmlak  fərqlərinin  yüksəlməsi, 
ərzaq və su çatışmazlığı, sağlamlığın və səhiyyənin vəziyyə-
ti, 
şəhərlərdə əlverişsiz hava, iqlim dəyişməsi, nüvə silahının 
yayılması  və  s.  kimi  ümumdünya  məsələləri  ilə  qarşılıqlı 
əlaqədədir. 
İstilik enerjisini texniki tərəqqinin əsasını, xalq təsərrüfa-
tının inkişaf tempini təşkil etməsini söyləyirlər. 
Yer  üz
ərində  enerjidən  istifadə  durmadan  artır  və  müx-
t
əlif  hesablamalara  əsasən  2000-ci  ildə  16-24  trilyon  kVt/s 
olmuşdur. Yeni enerji mənbələrinin perspektiv istifadəsinin 
v
ə enerjinin  gələcək inkişafının təbii  mühitə təsiri  müxtəlif 
enerji ehtiyat
larının qiymətləndirilməsi ilə təyin olunur. 
Ən sadə qiymətlərə əsasən əsas yanacaq – enerjisinin əsa-
sını  təşkil  edən  potensial  ehtiyatının  cəmi-kömür  və  başqa 
b
ərk yanacaq növləri, maye karbohidrogen və təbii qaz və s. 
ehtiyat
larıdır. 
Bir-birind
ən fərqlənən mineral yanacaqların müxtəlif qiy-
m
ətlərinin  cəm  potensialı  götürüldükdə  əsas  rol  yenə  də 
kömür
ə  verilir.  Öz  ehtiyatlarına  görə  kömür  neftdən  20-30 
d
əfə,  təbii  qazdan  30-50  dəfə  üstündür.  Mineral  enerjilər 
iç
ərisində kömürün payı potensial cəmdən 72% təşkil edir. 
İnsanlar  öz  yaşadıqları  dövrdə  80-85  milyard  ton  enerji 
istifad
ə etmişdir. Bu rəqəmin yarısı son 25-30- ildə istifadə 
olunub. 
M
əlumatlara  əsasən  2000-ci  ilə  kimi  76,2  milyard  ton 
neft, 99,7 milyard ton t
əbii qaz və  70,4 milyard ton uran 
xammalı istifadə olunub. 
Keçmiş  SSR  istilik  enerjisi  alınmasının  əsasını  qoyan 

---

58 
ölk
ələrdən  olmuşdur.  İstilik  energetikasının  əsasını  İstilik 
Elektrik  Stan
siyaları  (İES)  təşkil  edir.  Bu  stansiyalarda 
enerjinin 70%-
ə yaxını istehsal olunur. Ona görə də bu sahə 
ətraf mühitə və ekoloji vəziyyətə mənfi təsir mənasında bi-
rinci  yerd
ədir. 500-dən  çox  qüvvətli  istilik  elektrik  stansi-
yaları və elektrik mərkəzləri gecə-gündüz işləyərək, milyon 
ton  üzvi  madd
ə  yandırırlar. Onların payına təqribən sənaye 
mü
əssisələrindən  atmosferə  atılan  zəhərli  tullantıların  ¼-i 
düşür.  Atılan  zəhərli  tullantıların  yarıya  qədərini  kükürd-
dioksidinin 
payına, üçdə biri – azot oksidinin, 1/4- isə uçan 
külün 
payına düşür.  
Yanacaq kimi ad
ətən kömür və şist istifadə olunur. Həm-
çinin, 
neftayırma zamanı neftdən – benzin, ağ neft və başqa 
yüngül fraksiyalar 
ayrıldıqdan sonra qalıq məhsul kimi – qaz 
v
ə mazutdan istifadə olunur. 
B
ərk  yanacaq  yandırılan  zaman  atmosferdə  yanmağa 
macal tap
mamış uçan kül hissəcikləri, kükürd anhidridi, bəzi 
ftor  birl
əşmələri,  həmçinin,  tam  yanmamış  yanacağın  bəzi 
qazvari m
əhsulları daxil olurlar. 
B
əşəriyyət  tərəfindən  yaradılmış  enerji  potensialı  həm 
s
ənayeni,  həm  də  kosmosu  fəth  etməyi  təmin  edir.  Lakin 
energetika 
insanları məlum olan bütün ümumi xeyirlərlə ya-
naşı,  həm  də  ətraf  mühitə  mənfi  təzahürlər  də  mövcuddur. 
Biosferin  bütün  çirkl
ənməsinin 80%-ə  yaxını enerji proses-
l
əri vasitəsilə, o cümlədən hasilat, istehsalat və yanacaq kimi 
istifad
əsilə baş verir.  
İstilik elektrik stansiyalarının tullantı sularında vanadium, 
nikel,  ftor,  fenol  v
ə  neft  məhsulları  olur.  Onlar  su  hövzə-
l
ərinə  axıdıldıqda  suyun  keyfiyyətinə  və  su  orqanizmlərinə 
z
ərərli  təsir  göstərə  bilər.  Suyun  istiliyi  də  su  hövzəsinə 
m
ənfi  təsir  göstərməklə,  orada  çoxlu  dəyişikliklər  əmələ 

---

59 
g
ətirir.  İES-lər  enerjini  qızmış  buxarın  köməyi  ilə hərəkətə 
g
ətirilən  trubinin  köməyilə  alırlar.  Trubin  işləyərkən  işlən-
miş  buxar  su  vasitəsilə  soyudulur.  Ona  görə  də  İES-lərdən 
fasil
əsiz, 8-12
0
 C q
ədər qızmış su hövzəyə daxil olur.  
6.1.2. 
Hidroenergetikanın ekoloji səmərəliliyi. Su elekt-
rik 
stansiyalarından alınan enerji ətraf mühitə ziyan vurmur. 
Hidravlik  elektrik  stansiyalar 
çayın  enerjisini  istifadə  edir. 
Üzvi  yanacaqla 
işləyən  elektrik  stansiyalarına  nisbətən  su 
elektrik 
stansiyaları ekoloji nöqteyi-nəzərdən daha təmiz he-
sab  olunur.  Lakin  su  elektrik 
stansiyaları o vaxt ekoloji cə-
h
ətdən təmiz olur ki, layihədə onun tikilməsində lazımi tə-
bi
əti mühafizə tədbirləri nəzərə alınmış olsun, yəni balıqla-
rın qorunması, su altında torpağın qalması, su sızmasının və 
başqa mənfi halların qarşısı alınmış olsun. Suyun yüksəkdən 
tökülm
əsini  təmin  etmək  üçün  ən  çətin  və  ən  bahalı  olan 
b
ənd tikilməlidir. Su yuxarı səviyyədən ya truba borular və 
ya  da  b
əndin  özülündə  yaradılan  kanal  vasitəsilə  aşağı 
axaraq  böyük  sür
ət yaradır və hidrotrubinlərin pərlərini hə-
r
əkətə gətirir. Suyun yüksək şırnağı ilə trubin fırlanaraq ge-
netik  enerji 
yaradır, sonra isə hidroenerji alınır. Hidroenerji 
b
ərpa  olunan  enerji  növünə  daxildir.  Yanacaq  enerjisinə 
nisb
ətən  o demək olar ki, tükənməzdir. Bir  çox su elektrik 
stansiyalarının  yaradılması  torpaq  ehtiyatlarının  su  altında 
qalmasına səbəb olur. Bu vaxta qədər dünyada 350 min km
2
-
dan  çox 
ərazi  su  altında  qalıb.  Buraya  kənd  təsərrüfatına 
yararlı  olan  torpaq  sahəsi  də  aiddir.  Bəndlər  balıqların 
yolunu k
əsir (kürütökmə), bir çox yerlərdə onlara tərkibində 
çoxlu  biogen  element  olan  çirkab  sular 
atılır.  Su  elektrik 
stansiyalarının yaradılması hətta bəzi seysmik rayonlarda da 
z
əlzələ  yarada  bilər.  Lakin  su  elektrik  stansiyasının  işi  ilə 
əlaqədar göstərilən neqativ, onun istehsal etdiyi ətraf mühit 

---