Telman xəLİlov, maya zeynalova

60 
üçün «t
əmiz» hidroenerji istehsalı ilə əvəzlənir. Torpaq itgi-
sini yeni rayonlardan istifad
ə etməklə, balıq itgisini isə balıq 
zavodları  tikməklə  əvəz  etmək  olar.  Bir  çox  SES-də  balıq 
yetişdirilən pitomniklər tikilir. 
Keçmiş SSRİ-də Volqa, Dnepr, Bratsk, Anqara, Krasno-
yarsk  vilay
ətində  Sayan-Şuşenskidə  nəhəng  su  elektrik 
stansiyaları tikilmişdir. Azərbaycanda Mingəçevir, Varvara, 
Yenik
ənd, Şəmkir, Sərsəng, Araz və s. su elektrik stansiya-
ları tikilmişdir. Bundan başqa kiçik çayların enerjisindən də 
istifad
ə edilir.  
Elmi-texniki  inqilab 
insanın  əlinə  daha  mükəmməl  və 
qüvv
ətli  əmək  silahı  verir.  Lakin  eyni  zamanda  ondan  is-
tifad
ə  zamanı  istifadə  mədəniyyətini  və  texniki  düşüncənin 
yeni m
ərhələsini tələb edir. 
6.1.3. Atom enerjisind
ən istifadənin ekoloji məzmunu. 
XX 
əsrdə atom enerjisi insan həyatına geniş daxil olmuşdur. 
Atom  elektrik 
stansiyaları  (AES)  energetikanın  zirvəsini 
t
əşkil  edir.  Bu  bəşəriyyətin  növbəti  inkişaf  mərhələsi  üçün 
bünövr
ədir. Hazırda Yer kürəsində insanları dəhşətə gətirən 
qlobal probleml
ərdən biri də atom enerjisindən insan qırğını 
tör
ətmək cəhdləri olmuşdur. 
Dünyada ilk atom elektrik 
stansiyası 1954-cü ildə keçmiş 
SSRİ-də  Kaluqa  vilayətinin  Obninsk  şəhərində  tikilmişdir. 
Bu  gün
ə kimi  dünyada 350 enerji bloku işləmiş və onların 
gücü  250  mln.  kilovatt  olub.  AES-l
ərin  bir  çox  ölkələrin, 
enerji  sistemind
ə  rolu  böyükdür.  Fransada  istehsal  olunan 
enerjinin  65%-ni,  Belçikada  –  50%, 
İsveçdə  – 39%, İsveç-
r
ədə 35%, Bolqarıstanda isə 30%-ni atom enerjisi təşkil edir. 
Lakin atom elektrik 
stansiyalarından ətraf mühitiə yayılan 
istiliyin 
azaldılması mühüm şərtdir. Son onilliklər Çernobl-
da, 
ABŞ-da, İngiltərədə, Almaniya Federativ Respublikasın-

---

61 
dakı  atom  elektrik  stansiyalarındakı  qəza  və  bədbəxt  hadi-
s
ələr,  fikirləri  ciddiləşdirdi  və  hazırda  atom  stansiyalarına 
ciddi 
yanaşma tələb olunur. 
Keçmiş  SSRİ-də  10  iri  AES  olub  ki,  onlarda  40  enerji 
bloku qurulub (ümumi gücü 22 mln. kilovatt). 
Atom  enerjisi  atomsferi  çirkl
əndirmir.  Digər  tərəfdən 
onlar  eyni  güc
ə malik başqa stansiyalara nisbətən daha çox 
ərazi  tələb  etmir.  Lakin  atom  stansiyalarının  ekologiyasına 
radioaktiv 
tullantıların  saxlanılması  və  qəzaların  qarşısının 
alınması ilə əlaqədar tədbirlərin görülməsi vacibdir. AES-də 
radioaktiv  elementl
ərlə  çirklənmiş  çirkab  suların  atılması 
üçün d
ə tədbirlər görülməlidir. 
Atom elektrik 
stansiyalarında 1 stansiya üçün 1 mln. kVt/s 
enerji  istehsal  etm
ək  üçün  bir  gündə  16  kq.  nüvə  yanacağı 
lazımdır. Mazutdan istifadə olunsa isə böyük bir qatar yükü 
olmalıdır. 
Az
ərbaycan  üçün  ən  təhlükəli,  Zaqafqaziyada  yeganə 
olan, Yerevan (Mutsomor) AES-idir.  
Ukraynanın  Kiyev  rayonuna  yaxın  Çernobl  şəhərindəki, 
Atom Elektrik 
Stansiyasının 4-cü blokunda 26 aprel 1986-cı 
ild
ə  səhərin  erkən  saatlarında  baş  verən  qəza  sonrasında 
atmosfer
ə  böyük  miqdarda  uran  məhsulları  dağılmışdır. 
Bunu 30 apreld
ə bütün dünya öyrənmişdir. 
1986-
cı  ildə  Kiyevin  140  kilometrliyində  Çernobl 
şəhərində  qurulan  AES-də  meydana  gələn  qəzaya  hər  biri 
1000 meqavatt gücünd
ə 4-cü reaktordakı quruluş xətaları ilə 
reaktorlardan  birind
ə  təcrübə  etmək  üçün  təhlükəsizlik 
sisteminin 
buraxılması  nəticəsində  meydana  gələn  bəzi  xə-
talar 
seriyası  sonunda  baş  verən  qəzadır.  Təcrübənin  edilə-
c
əyi  25  aprel  1986-cı  ildə  əvvəlcə  reaktorun  gücü  yarıya 
q
ədər azaldıldı. Ardından da təhlükəsizlik sistemi buraxıldı. 

---

62 
26  aprel  gec
ə saat 01:00-da texniklər təcrübənin son hazır-
lıqlarını  tamamlamaq  üçün  buxar  sisteminə  su  buraxırlar. 
Saat  01:23  d
əqiqədə təcrübəni başlamaq üçün hazır olduğu 
mü
əyyən  edildi.  Təcrübənin  məqsədi,  reaktorun  qəflətən 
dayan
ması  vəziyyətində,  buxar  turbinlərinin  nə  qədər  çalı-
şacağını və beləcə nə qədər təcili təhlükəsizlik sisteminə güc 
ver
ə  biləcəyini  öyrənməkdi.  Bunun  üçün  trubinlərə  gedən 
buxar 
çıxışı dayandırılır. Bunun nəticəsində reaktorun soyut-
ma sisteml
əri dayandırılır. Yanacaq kanallarında qəfil güclü 
isinm
ə başlayır. Təhlükəni başa düşən texniklər vəziyəti ələ 
almağa  çalışdılar.  Amma  01:24  dəqiqədə  yeni  təcrübə 
başlandıqdan 1 dəqiqə sonra 2 partlayış oldu. 3 saniyə içində 
reaktorun gücü 7%-d
ən 50%-ə qalxdı. Yanacaq parçalarının 
soyutma 
suları  ilə  qarşılaşmasıyla  suyun  bir  anda  buxara 
dönm
əsinə  yol  açdı.  Reaktordakı  sirkoniumun  yüksək 
istilikd
ə buxarla qarşılaşmasından yaranan hidrogen yanaraq 
bütün 
ətrafı alovlara bürüdü. 
AES-in 
partlamış  4-cü  enerji  blokunun  təhlükəsiz  hala 
salınması  üçün  keçirilən  «Sarkofaq»  əməliyyatında  –  129 
Az
ərbaycan  vətəndaşı  da  iştirak  edib  ki,  onların  hamısı 
müxt
əlif səviyyəli radioaktiv şüalanma almışlar.  
Hadis
ə  zamanı  7000-ə  yaxın  insan  həlak  olmuş, 25000 
insan  güclü  radiasiya  n
əticəsində ömürlük şikəst olmuş, on 
minl
ərlə insan isə sonsuz qalmışdır. Bu faciədən sonra Çer-
noblda 
doğulan uşaqların 90%-də əlillik yaranır. Hadisədən 
neç
ə illər keçsə də, radiasiyanın fəsadları hələ də Avropada 
özünü biruz
ə verir. Bu qəza nəticəsində həm də Belarusiya-
nın  70%  ərazisi  radiaktiv  təhlükə  altında  qaldı,  həm  də 
çoxmilyonlu  insan  köçürm
ələrinə  səbəb  oldu.  Qəzanın  toz 
dumanları  hər  iki  istiqamətdə  Piriney  yarımadası  və  İndo-
neziya 
adaları üzərində hiss olunmuşdur.  
Hazırda  nüvə  sınaqlarının  atmosferdə,  Yer  üzərində,  su 

---