Telman xəLİlov, maya zeynalova
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
8 Vaxtil ə bir sıra səhraların yerində geniş meşə sahələri olmuş, lakin insanlar tərəfindən ərazinin maldarlıq və əkinçilikdə istifadə edilməsi üçün qırılmışdır. Axırıncı 10 min ildə planetimizin meşə sahələrinin 2/3 hiss əsi qırılıb, tələf edilmişdir. Tarixi dövr ərzində 500 milyon hektar meşənin yeri bozqıra, yəni boş, daşlı-kəsəkli yarımsəhra landşaftına çevrilmişdir. M əşhur Alman alimi Aleksandr Humbolt Cənubi Ame- rikanı səyahət etdikdən sonra yazmışdır ki, «meşə insandan əvvəl, bozqır isə sonradan yaranmışdır». Bunu qeyd etmək kifay ətdir ki, son 400 ildə ABŞ-da 162 milyon hektar meşə sah əsi qırılmış və həmin ərazinin əksər hissəsi hal-hazırda yararsız torpaqlara çevrilmişlər. Unutmaq olmaz ki, meşə- l ərdən insan yaranan gündən istifadə olunur, meşə tənəffüs üçün z əruri olan oksigen deməkdir. Meşə çayların su rejimini t ənzimləyir, torpaqları eroziyadan və quraqlıqdan qoruyur. Meşə həm də xalq təsərrüfatının xammal bazasıdır. Müasir ekoloji böhranı ancaq insanın təbiəti idarə edə bil- m əməsi, onun ixtiyarından kənar proses kimi qələmə verm ək mümkün deyildir. Bütün canlıların ekoloji mühitinin əsasını təbiətdə, daha doğrusu biosferdə gedən proseslər t əşkil edir. Biosferin formalaşması və varlığı isə bütün kos- mik al əmin, kainatın hərəkəti və dinamikliyi ilə əlaqədardır. T əbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsinin inkişafında təbii şəraitlə yanaşı antropogen, yəni insanın fəaliyyəti ilə ya- ranmış sosial mühit də xüsusiyyət kəsb edir. Hər iki proses h əyatın ekoloji təzahürləri ilə formalaşmışdır. Təbii şərait əsasən tədriclə, sosial mühit isə sürətlə dəyişərək, təbii prosesl əri qabaqlayır, bəzən də ona qarşı durur. Sosial mühit bir çox halda sıçrayışla hərəkət edir, bununla da bəzi yerl ərdə təbiətin ritmi pozulur və gərginlik yaranır. Təbiətin qanunları ilə hər zaman uzlaşdırılmayan insan fəaliyyəti 9 t əbiətə qarşı çevrilir. Qədim dünyanın ən qədim şəhərlərinin, maddi-m ədəniyyət abidələrinin yerində səhralıqlar yaran- ması deyilənlərə əyani sübutdur. T əbiətin qanunlarını dərk etmək, təbiətdə baş verə biləcək bir çox d əyişiklikləri qabaqcadan müəyyənləşdirmək üçün kompleks t ədbirlər hazırlamağa imkan verir. Təbii sərvət- l ərdən səmərəli, plana uyğun istifadə və mühafizə cəmiyyə- tin başlıca vəzifələrindən biridir. Hüquqi qanunlarda təbii ehtiyatlardan nizamsız istifadənin qəti qadağan edilməsinə baxmayaraq əməli işdə, sənayedə, kənd təsərrüfatında, n əqliyyatda, tikintidə və başqa sahələrdə təbii sərvətlərdən düzgün istfiad ə edilməyərək, ətraf mühitin zərərli istiqamət- d ə dəyişməsinə şərait yaradır. Müasir dövrd ə bir sıra qərb ölkələrində alimlər «Cəmiy- y ət-Təbiət» probleminin ümumbəşəri, qeyri-sinfi olmasını, ekoloji böhranın əsasən bütün dövlətlərdə eyniliyini sübut etm əyə çalışmışlar. İctimai quruluşundan asılı olmayaraq, bütün ölk ələr yerli və qlobal ekoloji böhranlara məruz qal- mışlar. Bütün təbii zonalardakı torpaqların təbii məhsuldar- lığı aşağı enməyə başlamışdır. Rusiyanın Mərkəzi qarator- paq zonasında torpaqların sıradan çıxması hamıya məlum- dur. C ənubi Ural, xüsusilə Çelyabinsk vilayətinin ətrafı dünyanın ən gərgin ekoloji rayonlarından biri sayılır. Azov, Aral, X əzər dənizlərinin problemlərinin yaxın zamanlarda h əll edilə biləcəyinə güman yoxdur. T əbiətlə qarşılıqlı münasibət məsələləri insanı min illər bundan əvvəl düşündürmüş və dövrün inkişaf xüsusiyyət- l ərindən asılı olaraq həmin məsələyə müvafiq münasibət b əslənilmişdir. T əbiəti mühafizə problemləri çoxsahəli olmaqla ümum- b əşəri və eyni zamanda yerli əhəmiyyətə malikdir. C əmiyyətin bütün qlobal problemləri bir-biri ilə sıx əlaqə- 10 d ədirlər. Belə ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin geri qalma- sını aradan qaldırmaq demək olar ki, bütün başqa qlobal probleml ərlə əlaqədardır. Ətraf mühitin mühafizəsi problemi enerji v ə xammal problemləri ilə; demoqrafik problemlər, ərzaq problem ilə və s. əlaqədardır. Lakin son vaxtlara kimi qlobal probleml ər içərisində 1№-li problem kimi silahlanma xüsusi mövqe tuturdu. H ərbi istehsal çoxlu insan qüvvəsi, enerji v ə xammal ehtiyatları, insanların əməyindən qoparılan n əhəng material vasitələri və ehtiyaclarını mənimsəyir. He- sablanmışdır ki, hazırda dünyada silahlanmaya sərf olunan h ərbi xərcin 1/5-i hələ XX əsrin sonuna kimi Yer kürəsin- d əki aclığı ləğv edə bilərdi. Yeni dünya müharibəsi yaxın il- l ərə kimi qlobal problem kimi bəşəriyyət qarşısında dururdu. Hazırki dövrdə qlobal problemlərin bir neçə fərziyyələri mövcuddur. Bunlardan ikisi əsasdır: 1. Pessimist f ərziyəyə əsasən qlobal ərzaq, ehtiyat və ekoloji probleml əri XXI əsrin ortalarında baş verə bilər. 2. Optimist f ərziyəyə əsasən isə insan cəmiyyətinin sülh v ə elmi-texniki tərəqqi şəraitində artıq əhali sıxlığından ehtiyat v ə ətraf mühitin çirklənməsi və s. insanların məhvinə s əbəb ola bilməz. Qlobal probleml ər həqiqətən də ümumplanetar, dünyəvi mahiyy ət kəsb etməklə, Yer üzərindəki bütün insanların hə- yat f əaliyyətinə toxunur. İctimai elmlər özləri isə ümumbə- şəri, planetar proseslərin möhkəm təsiri altında gedir. Birlik haqqındakı qədim ideya bu halda yeni qüvvətli impuls alır. Qlobal probleml ər, əgər onların həlli tapılmasa, bəşəriyyəti çox qorxudur, h ətta həyatın və sivilizasiyanın məhvinə səbəb ola bil ər. Qlobal probleml ərə artan dinamizm xarakterikdir. Bütün qlobal probleml ər bəşəri həqiqət və onları bütün dünya xalq- larına aydın və aktual (vacib) edir. Qlobal problemlər tək-tək Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|