The series of the humanitarian

- 38 - 

qiymətli  fikir  söyləmək  olar.  Görkəmli  pedaqoq  Məhəmmədtağı  Sidqinin  şəxsi  kolleksiyasını 

araşdırarkən  yalnız  onun  əlyazma  əsərləri  deyil,  həmçinin  dəyərli  arxiv  materialları  və  müxtəlif 

tarixlərə  aid  olan  çap  kitabları  da  mövcud  olmuşdur.  Bu  da  Naxçıvana  dair  əlyazma  mətnlərinin 

dərin  mənalı  təsvirini  verməkdədir.  Bu  müəyyən  olunmuş  əlyazma  mətnlər  ümumən  Yaxın  və  Orta 

Şərq  xalqlarının  ədəbi,  bədii  irsini,  onların  mədəniyyət  tarixini,  orta  əsr  rəssamlıq  məktəblərini 

öyrənmək  üçün  tutarlı  mənbə  olduğu  kimi,  Azərbaycan  və  o  cümlədən  Naxçıvan  ictimaiyyətinin  də 

dünya  mədəniyyətinə,  Şərq  xalqlarının  ədəbiyyatına  olan  münasibətini,  bədii  və  estetik  zövqünün 

yüksəkliyini,  elmə  gətirdiyi  zənginlikləri  göstərmək  üçün  tutarlı  qaynaqlardır.  Bu  da  bir  həqiqətdir 

ki,  müəyyən  hissələri  Yaxın  və  Orta  Şərqin  başqa  ölkələrində  hazırlanmış  bu  əlyazmaların  çoxu 

Azərbaycan  kolleksiyaçılarının  şəxsi  fondundan  gəlmişdir.   Naxçıvanda  yazılı  abidələr  kolleksiyası 

yaratmaq  başqa  dövrlərə  nisbətən  XIX  əsrdə  daha  da  inkişaf  mərhələsinə  qədəm  qoymuşdur.  Həmin 

dövrdə  yaşayıb-yaratmış  şəxslərin,  xüsusilə  şair  və  yazıçıların,  elm  adamlarının  gərgin  fəaliyyəti 

nəticəsində  meydana  çıxmış  bu  iş  zəngin  əlyazma  xəzinələrin  yaranmasına  səbəb  olmuşdur. 

Təsədüfü  deyil  ki,  bu  əlyazma  kolleksiyaları  yalnız  Naxçıvanda  mövcud  olmamış,  Azərbaycan, 

Türkiyə,  İran  və  başqa  Şərq  ölkələrində  hazırlanan  bu  nadir  nüsxələr  müxtəlif  şəxslərin  şəxsi 

kitabxanasında,  kolleksiyasında  saxlanıb,  qorunmuş  və  dövrümüzə  qədər  gəlib  çatmışdır. 

Əlyazmaların  vaxtı  ilə  əsasən  şahların  və  sultanların  kolleksiyasında  yerləşdiyini,  bunların  bədii 

cəhətdən  ən  qiymətliləri  şah  və  şahzadələrin  ixtiyarında  olduğunu,  əksəriyyəti  onların  sifarişi  ilə 

hazırlandığı  artıq  məlumdur.  Bununla  yanaşı  mətn  cəhətdən  ən  mükəmməlləri  Naxçıvanın  məşhur 

şair  və  elm  adamlarının  ixtiyarında  olması  da  inkaredilməzdir.  Məlum  olduğu  kimi  XIX  əsrdə 

Naxçıvanda  elmin  müxtəlif  sahələrinə  -  tarix,  hüquq,  dinşünaslıq,  dilçilik,  fəlsəfə,  ədəbiyyat, 

astaranomiya  və  başqalarına  aid  tanınmış  alimlər  yetişmişdir.  Məhəmmədtağı  Sidqinin  elmi-

pedaqoji  fəaliyyəti,  Cəlil  Məmmədquluzadənin  əsas  yaradıcılığı,  Hüseyn  Cavidin  filosof  və 

romantik  ədəbiyyatçı  kimi  formalaşması  o  dövrdən  başlayır.  Bu  dövrdə  incəsənət  sahəsində  də 

irəliləyiş  nəzərə  çarpır.  İncəsənət  realist  istiqamətdə  yüksəlməyə  başlayır.  Bəhruz  Kəngərli  (?-?)  o 

dövrün  realist  rəssamlarından  biri  idi.  B.Kəngərlinin  sulu  boya  ilə  çəkdiyi  çiçəklər,  quşlar,  dağlar, 

Huh  peyğəmbərin  məzarüstü  abidəsi  və  digər  ornamentlər  köhnə  rəssamların  işlərindən  fərqli  olaraq 

real  aləmi  –  təbiəti,  insanı  və  s.  əks  etdirən  rəsmlərdir.  Bunlar  hazırda  B.Kəngərli  adına  ev 

müzeyində  saxlanılır.  B.Kəngərlinin  rəsmləri  əlyazma  kitablara  çəkilmiş  miniatür  şəkillərdə  də 

mövcuddur.  Bunlar  realist  sənət  əsəri  olmasa  da  XIX  əsrdə  Naxçıvanda  miniatür  sənətinin,  əlyazma 

kitabının  yeni  şəraitdə  yaranması  və  bədii  tərtibi  cəhətdən  davamı  və  inkişafını  öyrənmək 

baxımından  əhəmiyyətlidir.  “Həsən  bəy  Zərdabi,  Seyid  Əzim  Şirvani,  Məhəmmədtağı  Sidqi  səxsi 

fondları  nisbətən  genişdir.  Amma  bu  fondlar,  əsasən,  onların  ictimai  fəaliyyətləri  ilə  əlaqədar  çox 

material  verir.  Bunlardan  Həsən  bəy  Zərdabi  şəxsi  fondu  ən  çox  «Əkinçi»  qəzeti  ilə, 

Məhəmmədtağı  Sidqi  fondu  onun  pedaqoji  fəaliyyəti  ilə,  Seyid  Əzim  Şirvani  fondu  isə  az  miqdarda 

öz  əsərləri  olsa  da,  yenə  dərs  dediyi  mədrəsə  ilə  əlaqədar  materialları  əhatə  edir”(1,  s.  10).  Naxçıvan 

şair  və  yazıçıları,  alimləri,  elm  adamları,  xüsusilə  ziyalılarının  əksəriyyətinin  şəxsi  kolleksiyaları 

olduğunu  göstərən  faktlar  Naxçıvan  elmi-ictimaiyyətinin  dünya  mədəni  xalqlarının  inkişaf 

bərabərliyinə  əsaslı  dəlildir.  AMEA  M.  Füzuli  adına  Əlyazmalar  İnstitutunda  saxlanılan  XIX  əsr 

Naxçıvan  ədəbi  mühitinin  nümayəndəsi,  görkəmli  pedaqoq  Məhəmmədtağı  Sidqi  şəxsi  kolleksiyası 

mühüm  yer  tutur.  Burada  onun  əlyazmaları  təsvir  edilərkən  ilk  növbədə  əsərin  adı,  müəllifi,  katibi, 

əsərin  dili,  köçürüldüyü  tarix  və  yeri,  xətti,  ölçüsü,  cildi,  həcmi,  şəxsi  möhürü,  eləcə  də  əlyazmanın 

başqa  paleoqrafik  xüsusiyyətləri,  həmçinin  hər  hansı  bir  əsərin  məzmunu  haqqında  məlumat 

verilmişdir.  Təsviri  veriləcək  Əlişir  Nəvainin  əlyazma  “Divan”ın  mətni  ağ,  saya  vərəqlərlə  nəstəliq 

xəttilə  qara  mürəkkəblə  yazılmışdır  (ölçüsü:  16x25sm.  həcmi:  90  vərəq).  Cildi  qara  medalyonlu 

zərli  meşindəndir.  İç tərəfi  müxtəlif  rənglər  və şəbəkələrlə  tərtib  edilmişdir. 

 

 

 

Əlyazma  Məhəmmədtağı  Sidqi  kolleksiyasında  yerləşir  və  onun  köçürülmə  tarixi  haqqında 

heç  bir  qeyd  olmasa  da,  bədii  tərtibatı  və  paleoqrafik  xüsusiyyətləri  baxımından  XVI  əsrdə 

köçürüldüyü  ehtimal  olunur.  Divan  orta  əsrə  xas  olan  incə  naxışlı  başlıqdan  əlavə,  müxtəlif 

üsullarda  yazılmış,  hər  bir  şer  arasında  bəzək  vurulmuşdur.  Titul  və  50a  vərəqinə  isə  möhür 

basılmışdır.  Həmin  möhür  mürəkkəb  formaya  malik  olduğu  üçün  hələlik  oxunması  mümkün 

deyildir.  Titul  vərəqində  həmçinin  Məhəmmədtağı  Sidqi  kolleksiyasından  və  həm  də  Şahbazağa 

---

- 39 - 

İsmayıl  Ağazadə  tərəfindən  hədiyyə  olunduğu  haqqında  M.Sidqinin  qeydi  vardır.  Əlişir  Nəvai  əsər-

lərinin  Naxçıvan  müəlliflərinin  kitabxanasında  mövcud  olması  bir  daha  onu  deməyə  əsas  verir  ki, 

özbək və Azərbaycan  ədəbi əlaqələrinin  qədimliyi  daim  olmuş  və  gələcəkdə  də olacaqdır.   

 

 “Ənisül-üşşaq”  əsərinin  müəllifi  XIV  əsrin  istedadlı  alimi,  yazıçısı  və  şairi  Rami  Təbrizi 

təxəllüsü  ilə  tanınan  Həsən  Məhəmməd  oğlu  olmuşdur.  Ədib  Şah  Mənsur  dövründə  “Məliküş-

şüəra”  ləqəbi  adını  almış  şəxsiyyətdir.  O, hicri  795 (=1392)-ci  ildə  vəfat  etmişdir.   

 

 

Əsərin  əlyazması  M.  Sidqi  tərəfindən  h.q.  1296  (=1878)-ci  ildə  köçürülmüşdür.  Cildi, 

üzərinə  bənövşəyi  mərməri  kağız  çəkilmiş  kartondandır  (ölçüsü:  11x7,5  sm.,  həcmi:  57  vərəq).  1a 

vərəqində  əlyazmanın  M.  Sidqi  kitabxanasından  olduğu  göstərilmişdir.  Qiymətli  əlyazma  abidəsi  

M.  Sidqinin  xətti  ilə  olan  əsərləri,  onun  yaradıcılıq  laboratoriyasını,  eləcə  də  XIV  yüzillik 

Azərbaycan  ədəbiyyatının  görkəmli  nümayəndələrindən  olan  Rami  Təbrizi  əsərlərini,  bu  əsərlərin 

əlyazma  şəklində  yazılma  coğrafiyasını  öyrənmək  üçün  tutarlı  qaynaqlardandır.  Yek  kəlmə” 

əlyazmasının  müəllifi  Mirzə  Yusif  xan  Hacı  Mirzə  Kazım  Mərhəmət  Pənah  Təbrizi  Nəsirəddin 

şahın  dövründə  yaşamış  siyasət  adamlarından  olmuşdur.  O,  M.F.Axundov  ilə  dostluq  etmiş  və 

yaradıcılıq  əlaqəsi  saxlamışdır.  Təbrizi  dünyanın  bir  çox  ölkələrində  olmuş,  Moskva,  Peterburq, 

Fransa,  Tiflis,  Almaniya,  İstanbul  kimi  ölkələrdə  də  siyasi  səlahiyyətli  səfir  kimi  fəaliyyət 

göstərmişdir.  Əlyazma  ağ,  saya  vərəqlərə  incə  nəstəliq  xəttilə,  qara  mürəkkəblə  yazılmışdır.  Cildin 

üzərinə  mərməri  kağız  çəkilmiş  kartondandır  (ölçüsü:  12,5x21,5 sm., həcmi:  64 vərəq).     

 

Əsərin  əlyazma  mətni  M.  Sidqi  tərəfindən  h.q.1322  (=1903)-cü  ildə  köçürülmüşdür.  Sonda 

onun  Məşhədi  Tağı  Kərbəlayi  Səfərzadə,  Xeyriyyə  məktəbinin  müəllimi  olduğu  və  “Ziyalı  dostları 

üçün,  yazmışam  yadigar  qalmaq  üçün”  sözləri  yazılmışdır.  Əlyazmanın  əvvəlində  də,  farsca 

“Məhəmmədtağı  Sidqi  kitabxanasından,  №29”  qeydi  verilmişdir.  forma  və  məzmunu  ilə  seçilən 

qiymətli  bu  əsər  Mirzə  Yusif  xanın  həyat  və  fəaliyyətini,  onun  bədii  yaradıcılığı  ilə  bərabər 

Məhəmmədtağı  Sidqinin  də  əlyazmalarını,  onun  bəhrələndiyi  qaynaqları  öyrənmək  istiqamətində 

əhəmiyyətlidir.  Mirzə  Mülkün  xanın  “Külliyyat”  əsərinə  aşağıdakı  əlyazma  əsərlər  daxil 

edilmişdir:  “Üsuli-tərəqqi”,    “Şeyx  və  vəzir”,  “Politikayi-dövlət”  (Dövlət  siyasəti),  “Tənzili-ləşkər” 

(Dövlət  aparatının  və  ordusunun  tənzimlənməsi),  “Kitabçeyi-qeybi”  (Müqəddəs  kitabça),  “Rəfiq  və 

vəzir”,  “Noumü  yəqzə”  (Yuxu  və  ayıqlıq),  “Sual  və  cavab  dər  bəyani  mətalibi-çənd”  (Bir  neçə 

mətləbin  bəyanında  sual  və  cavab),  “Dər  bareyi-mətalibi  həftkanə”  (Həftəlik  mətləblər  barəsində), 

“Dəstgahi-divan”  (Dövlət  şurası  aparatı),  “Dəftəri  qanun”  (Qanun  dəftəri)  əsərləri  daxil  edilmişdir.

 

Əsər  ağ,  cizgili,  ümumi  dəftər  vərəqlərinə  qara  mürəkkəblə  nəstəliq  xəttilə  Naxçıvanın 

görkəmli  müdərrisi,  şair  və  yazıçısı  M.  Sidqinin  xəttilə  yazılmışdır.  Sonluqda  birinci,  ikinci  və 

üçüncü  əsərlərin  h.q.  1315  (=1897)-ci  ildə,  dördüncü,  beşinci,  altıncı,  yeddinci,  səkkizinci  isə 

yaşadığı  Naxçıvan  şəhərində  M.  Sidqi  qələmi  ilə  köçürüldüyü  göstərilmişdir.  Cildi  şirazədən 

cırılmışdır  (ölçüsü:  12,5x20  sm.,  həcmi:  164  vərəq).  Qiymətli  əlyazma  abidəsi  olan  bu  əsər  Mirzə 

Mülküm  xanın  ədəbi  və  siyasi  yaradıcılığı  ilə  yanaşı  M.  Sidqinin  də  ədəbi-bədii  fəaliyyətini,  onun 

istinad  etdiyi  qaynaqları  öyrənmək  üçün  qiymətli  mənbədir.  Dahi  Azərbaycan  şairi  M.Füzuli  hələ 

mədrəsədə  oxuyarkən  şer  yazmağa  başlamış  və  lirik  şair  kimi  şöhrətlənmişdir.  Ərəb,  fars  və  türk 

dillərini  mükəmməl  bilən  Füzuli  üç  dildə  yazıb  yaratmışdır.  Onun  farsca  və  azərbaycanca  lirik  şer 

divanı  “Leyli  və  Məcnun”  və  başqa  əsərləri,  eləcə  də  tərcümələri  öz  dövründə  əlyazması  şəklində 

geniş  yayılmışdır.  Əlyazma  XX  əsrin  əvvəllərinin  qiymətli  məhsuludur  (ölçüsü:  13,5x20  sm., 

həcmi:  35 vərəq). Əlyazmanın  35a vərəqində  onun  M. Sidqiyə  məxsus  olduğu  qeyd edilmişdir.   

 

 “Məcmuə”yə  ibn  Hacib  Əbu  Ömərin  “Şafiyə  li-t-təsrif”  əsəri,  əruz  vəzni  və  onun 

bəhrələrinə  aid  mənzum  bir  əsər,  Məhəmməd  Kirmaninin  “Əfali-ibad  və  iradətül-cəziyyəsi”, 

Taşkörpülüzadənin  elmi-ədəb  və  münazirəyə  aid  bir  risaləsi,  eləcə  də  “Şərhül-risalətül-Əzudiyyə 

filvəz”  və  nəhayət  yenə  əruza  aid  həm  mənsur,  həm  də  mənzum  yazılar  daxil  edilmişdir. 

Məcmuədəki  əsərlərin  əksəriyyəti  ərəbcə,  yalnız  biri  –  “Əfali  ibad  və  iradətül-cəziyyə”  Azərbaycan 

dilindədir.  müxtəlif  məzhəblərdən  bəhs  edən  bu  əsər  əlyazmada  əfsus  ki,  sondan  naqisdir. 

Əlyazması  xırda  yazılmış,  məcmuənin  otuz  iki  səhifəsini  əhatə  etdiyindən  və  onun  sondan  naqis 

olması  nəzərə  alınsa,  onun  iri  həcmli  əsərlərdən  olduğu  aydınlaşır.  Əsər  ağ,  saya  vərəqlərə  nəsx  və 

nəstəliq  xətlərilə  mətni  qara,  başlıqlar  və  yarımbaşlıqlar  isə  qırmızı  mürəkkəblə  yazılmışdır.  Cildi 

kartondandır  (ölçüsü:  13x20  sm.,  həcmi:  174  vərəq).  Məcmuənin  39a  vərəqində  onun  Sidqi 

---