The series of the humanitarian
Yüklə 3,77 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ЕЛМИ ЯСЯРЛЯР, 2015, № 1 (66)
- НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 1 (66) MEHRİBAN QULİYEVA
- Key words
- 32 - НАХЧЫВАН ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТ ЕТ И. ЕЛМИ ЯСЯРЛЯР, 2015, № 1 (66) NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y .
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ УНИВЕРСИТ ЕТ . НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 1 (66) MEHRİBAN QULİYEVA Naxçıvan Dövlət Universiteti quliyeva.mehriban@list.ru UOT:81 NİZAMİNİN ƏSƏRLƏRİNDƏ MƏCAZİ ADLAR ALƏMİ
Açar sözlər: Azərbaycan, Nizami Gəncəvi, ideal cəmiyyət, məcazi adlar, xəmsə Key words: Azerbaijan, Nizami Gencevi, ideal society, metaphorical names, Khamsa
Nizaminin ölməz ədəbi irsi təkcə humanizm, insana məhəbbət, yüksək əxlaq, estetik zövq, tərbiyə və bilik mənbəyi, heç vaxt qiymətini, etik təsirini itirməyən əlvan söz, dərin fəlsəfi fikir, hikmət xəzinəsi olmaqla bərabər, həm də canlı tariximizdir, keçmişimizin ən qaranlıq guşələrinə işıq salan sönməz məşəldir. Nizami Gəncəvi öz qəhrəmanlarını sevə-sevə tərənnüm etmişdir." Xəmsə" də elə bir qəhrəman obrazına rast gəlmək olmaz ki, oxucu onun xarakterinə qibtə ediləcək dərəcədə inanmasın.Qəhrəmanların müxtəlif vəziyyətlərdə təsviri ilə yanaşı, şair onların daha dolğun, daha bütöv çıxması üçün məcazlardan geniş istifadə edilmişdir. O, Şərq ədəbiyyatında məşhur olan məcazi adlardan obraz adı kimi istifadə ilə qənaətlənməmiş, onları bədii təsvir vasitəsi kimi də işlətmişdir. Bəzən də bir əsərin əsas qəhrəmanının adı başqa bir obrazın təsvirində məcazi ad kimi işlənmişdir. Bütün bunlar insanın qüdrətini, əzəmətini, məhəbbətini, gücünü, istək və arzusunu daha əyani və inandırıcı şəkildə göstərmək üçün şairin əlində ən mötəbər vasitə olmuşdur. Şair qəhrəmanlarının az sözlə ətrafınlı tərənnümü üçün həmişə onu başqa bir adla müqayisə etməklə kifayətlənmişdir. Görünür, o dövrdə həmin adlar arasında o qədər geniş yayılmışdı ki, şair onların hərtərəfli təsvirinə də ehtiyac duymamışdır. Məcazi adlardan istifadə yolu ilə Nizami öz fikirlərininin yığcam, qısa və dolğun ifadəsinə nail olmuşdur. Zəngin məcazi adlarin yerli-yerində işlənməsi isə şairdən ensiklopedik bilik, fitri istedad və zəngin sənətkarlıq qüdrəti tələb edirdi. Maraqlıdır ki, müəyyən obraz adlarına "Xəmsə" nin ayrı-ayrı əsərlərində rast gəliriksə, həmin adın məcazi formasına bütün əsərlərdə təsadüf edilir. Məsələn, "Sirlər xəzinəsi" ndə (Süleyman və əkinçi) Süleyman əsas,"Yeddi gözəl" poemasında isə epizodik surət kimi çıxış edir. Digər əsərlərdə isə ondan məcazi ad kimi istifadə olunmuşdur."Sirlər xəzinəsi" əsərində Məlik Fəxrəddin Bəhram şah, Süleymana bənzədilmişdir. O, Süleyman üzüklü, günəş taclı hökmdar, Məlik Fəxrəddin adı- dünyamıza iftixar. Xosov və Şirin əsərində isə Toğrul şah Süleymanla müqayisə olunur: Süleymandır bizim şaha baxsana Gah balıq söz deyir, gah da Ay ona.Yəni bizim şahımız Süleyman kimi qüdrətli hökmdardır. İkinci beytdə işlədilən "Baliq" və "Ay" "Bütün dünya" məhfumunu ifadə edir. Əsərdə Qızıl Arslan Süleymanla müqayisə olunarkən, həm ona üstünlük verilir, həm də Süleymanla müqayisə olunarkən, həm ona üstünlük verilir, həm də Süleymana bənzədil Qapısına gələn qarışq Layiqdir qul olsun ona Süleyman... Əgər şiddətlənsə dəhşətlə tufan, Nə qorxu, var ikən belə Süleyman. Birinci beytdə Süleyman, Qızıl Arslanın qapısına gələn qarışqaya layiq bir şəxs tək göstərilir, ikinci beytdə isə qüdrətli hökmdar kimi Qızıl Arslan Süleymana bənzədilir. "Xosrov və Şirin" əsərində Xosrov atasının qəzəbindən qorxub Ərmənə qaçarkən yolda təsadüfən bulaqda çimən Şirinə rastlaşır. Lakin Şirin onu tanımır və yad gözün təsirinini hiss edib oradan uzaqlaşır. Xosrov onun bir pəri olduğunu hiss edir, sonra öz-özünə deyir: Süleyman qoyum bir adımı hələ, Sonra pəriləri gətirim ələ. Həmin dövrdə Xosrov nə şah idi, nə də Süleymana bənzəyirdi. O yalnız Süleyman qüdrətli hökmdar olandan sonra Şirin kimi pəriləri ələ gətirə bilərdi və.s.
- 33 - Ədəbiyyatşünaslıqda izah olunur ki, məcaz yaratmaq üçün bənzəyən və bənzədilən tərəflər qarşılaşdırılır və müqayisə olunur. Lakin burada ancaq ümumi adlların ümumi adlara bənzədilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Nizami əsərlərində isə ümumi adların ümumi adlara bənzədilməsindən əlavə, ümumi adların xüsusi, xüsusi adlarin xüsusi,xüsusi adlarin ümumi adlara bənzədilməsi yolu ilə zəngin və rəngarəng məcazlar sistemi yaradılmışdır. Demək, bədii ədəbiyyatda işlənən məcazları komponentlərinin ümumi və ya xüsusi adlara ifadə olunmasına görə iki qrupa ayırmaq olar: 1.Hər iki komponenti ümumi adlardan düzələn məcazlar 2.Onomastik məcazlar Nizaminin əsərlərində onomastik məcazlardan geniş istifadə edilmişdir. Burada onomastik bənzətmə haqqında söz açmaq lazım bilirik. Məlumdur ki, məcazların ən ilkin və sadə forması və bənzətmədir. Bənzətmədə isə 4 ünsür olur: Bənzəyən, Bənzədilən, Bənzəmə qoşması və Bənzəmə sifəti. Burada isə biz ancaq birinci və ikinci vahidləri əsas götürürük. Çünki ola bilsin, Nizami əsərlərinin tərcüməsi zamanı əlimizdə olan mətnlərdəki bənzəmə qoşması və bənzəmə sifəti tərcüməçilər tərəfindən yazılıb və yaxud onlar tərəfindən ixtisar olunmuşdur. Bənzəyən və bənzədilən xüsusi adlar tərcümə olunmadığı üçün onlar ən etibarlı məcazlar hesab olunmalıdır. Buna görə də bənzətmə əsas rol oynayan qrammatik vasitələr haqqında bəhs etməyi lazım bilmədik. Şair onomastik məcazlardan ən çox iki halda istifadə etmişdir. İlk dəfə obrazı təqdim edərkən və hadisələrin gedişi zamanı onun haqqında daha geniş təsəvvur yaratmaq istədikdə. Məsələn obrazın təqdimində onu müxtəlif şəxslərlə və ya rəmzi məna daşıyan digər xüsusi adlarda müqayisəli şəkildə təsvir edir. Bu zaman bənzəyən bir, bənzədilən tərəf isə bir, iki və daha çox komponentdən ibarət olur. Nizaminin əsərlərində bənzəyən antroponimlər-şəxs adları ancaq obraz adlarından ibarətdir. Bənzədilən adlar içərisində isə obraz adlarına təsadüf olunsada, əsas yeri "Xəmsə"də obraz kimi iştirak etməyən və Şərq ölkələrində ən məşhur olan dini, dini-əfsanəvi və tarixi şəxsiyyət adları təşkil edir. Kəmiyyətə obraz adlarına nisbətən çox olduqları üçün onların hamısı haqqında ətralı məlumat vermək qeyri-mümkündür. “Xızır” sözündən “Xəmsə”də obraz adı kimi istifadə olunsa da, ona bənzətmə məqamında da tez-tez təsadüf edilir. Məsələn, “Sirlər Xəzinəsi” əsərində Davud oğlu Məlik Fəxrəddin Bəhram şahın zəkası İsgəndərlə yanaşı, Xızırla da müqayisə olunur: İsgəndər – şanlı Xızır, zəkası işıq saçar, Sehrkar münəccimdir, “Məcəsti” sirri açar
“Leyli və Məcnun” poemasında Leyli, Məcnuna yazdığı məktubda onu Xızır suyuna (yəni Dirilik suyuna) və pərvanəyə bənzətmişdir: Ey zülmətdə qalan Xızır suyu, sən İlk səhər şəminin pərvanəsisən “Yeddi gözəl” əsərində də bir sıra obrazlar Xızıra bənzədilir: Tanı Xızır kimi özünü gəl sən, Dirilik suyundan, bəlkə, içəsən Burada şair oğlu Məhəmmədi Xızırla müqayisə etmişdir. “Xosrov və Şirin” əsərində isə şair özünü Xızıra bənzədir: Bütün örtülmüşlər bizdə zahirdir, Xızr adını çəkdin, Xızr hazırdır. Şeiri oxunanda bu Nizaminin Özü də hər sözdə görünər yəqin
Dirilik suyu içib əbədiyyətə qovuşan Xızır dini gümana görə, indi də yaşayır və çətinə düşənlərin “Ya Xızır İlyas” çağırışı ilə peyda olur, onu arzusuna çatdırır. Şair böyük uzaqgörənliklə göstərir ki, mən şeirim oxunan hər bir zamanda Xızır kimi yaşayacağam.
Yusif ( “Bibliya”da – gözəl İosif) – Məhəmməd peyğəmbərdən əvvəl zühur etmiş ən məşhur peyğəmbərlərdən biri və müsəlman əfsanələrinin qəhrəmanıdır. O, Yəqub peyğəmbərin sonbeşiyi və sevimli oğludur. Yusif fövqəladə gözəlliyə və ruh yüksəkliyinə malik olduğu üçün Yəqub onu başqa övladlarından çox istərmiş. Elə buna görə də qardaşları onu quyuda qoyub gedirlər. Xilas edildikdən sonra Misirdə qul kimi satılır. Öz ağlı və düşüncəsi sayəsində Misirin Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|