The series of the humanitarian
Yüklə 3,77 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Altruizm
- 3) “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə bəzən sözlərin etimologiyasının verilməsində vahid prinsipə əməl olunmamışdır.
- Ballada [ fr. ] 2. mus.
- Klapan
- ƏDƏBİYYAT
- 119 - Altruizm [fr.] Başqasının naminə, təmənnasız olaraq, öz mənafeyini qurban verməkdən ibarət əxlaqi prinsip. Asketizm [ yun.askeo-cəhd edirəm] Əxlaqi və yaxud dini ideala çatmaq məqsədilə Yer üzərindəki nemətlərdən son dərəcə imtina edilməsi ilə səciyyələnən davranış prinsipi və həyat tərzi [1]. Dördcildlik izahlı lüğətdə etnoqrafizm kimi göstərilən sözlər yalnız toy mərasimi ilə bağlı mənalar ifadə edən leksemlərin təqdimi ilə kifayətlənilmişdir. Halbuki leksikoqrafik baxımından hər bir etnoqrafizm növünün (bunlarsa çoxçeşidlidir: geyim və yemək adları, bütün mərasimlərə aid söz və terminlər və s.) aid olduğu üsluba uyğun işarələrlə lüğətdə göstərilərsə, daha məqsədəuyğun olardı. Yəni toy leksikası toy, yas leksikası yas, mifoloji leksika mif., dini sözlər din və s. Etnoqrafiyaya aid elmi terminlər aid olduğu elmi sahəni göstərmək məqsədilə yalnız etnoqr. üslubi işarəsi ilə verilə bilər. 3) “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə bəzən sözlərin etimologiyasının verilməsində vahid prinsipə əməl olunmamışdır. Məsələn, arfa leksik vahidi alman mənşəli göstərilmişdir: “Arfa [alm.] mus. Üzərinə simlər çəkilmiş böyük üçbucaq çərçivə şəkilli barmaqla (misrabsız) çalınan musiqi aləti”. Halbuki arfa sözünün yunan mənşəli olması açıq-aydın bir həqiqətdir. Bunu mübahisəsiz qəbul etmək gərəkdir. İzahlı lüğətdə ballada musiqi termininin fransız mənşəli olduğu bildirilir: “Ballada [fr.] 2.
hadisəni kiçik bir hekayə şəklində nəql edən musiqi əsərlərinə “ballada” deyilir. Ə.Bədəlbəyli”. Əslində leksik vahid Fransanın cənubunda, İtalya və İspaniyanın müəyyən əyalətlərində yayılmış, etnik azlıq hesab edilən, hind-Avropa dillərinin roman qrupuna aid olan oksitan dilindən götürülmüşdür. M.Fasmer öz lüğətində bu leksemin əvvəl balad şəklində olduğunun və alman dilindən fransız dilinə keçdiyini göstərir [2, s.117]. V.Dal isə bu sözün Şotlandiya mənşəliyini bildirir. İzahlı lüğətdə aerologiya termini rus mənşəli kimi göstərilir: “Aerologiya [rus.] Havanın üst təbəqələrinin fiziki, kimyəvi və başqa xassələrini tədqiq edən elm”. Dağçılıq termini olan bu söz yunan mənşəli aer – “hava” və logos – “söz, təlim (a. miningaerology; n. Aerologieim Bergbau; f. aerologiedesmines; i. Aerologna de minas) sözlərinin birləşməsi olub “hava haqqında elm” deməkdir [3, s. 65]. Bu elmi sahə mədən və karxanaların atmosfer xüsusiyyətlərini, dağ mədənlərində, karxanadaxili məkanda və ona bitişik ərazidə havanın hərəkət qanunauyğunluqlarını, qaz qarışıqlarını, toz və istinin yerdəyişməsini öyrənir [4]. Beləcə, “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə aeronavt, aerostat kimi yunan mənşəli mürəkkəb sözlər də nədənsə, rus mənşəli olaraq verilmişdir. Aeronavtaer – “hava” və nautes – “üzən” sözlərinin birləşməsindən yaranıb, hərfi tərcüməsi havada üzən deməkdir. Aerostat isə aer – “hava” və states – “dayanan” havada uçan aparat; hava şarı” [5]. Daha sonra lüğətimizdə verilən “klapan” sözü barədə də bir neçə kəlmə demək istərdik. Texniki termin olan klapan alman mənşəli klappe sözündən alinmadır [3]. “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə bu leksemin etimologiyası verilməmişdir: “Klapan is. Maşın motorunun hissələrindən biri”. 4) Leksik vahidlərdəki semantik dəyişikliklərin lüğət məqalələrində çoxmənalılıq ardıcıllığı ilə əks etdirilməsi. XX əsrin 60-cı illərinə qədərki lüğət fondunun təzahürü olan, dövrünün ən samballı və ilk izahlı lüğəti olan dördcildlik “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə yaşadığımız XXI əsrin ikinci onilliyində zamanın tələblərindən doğan dəyişikliklərin aparılması zərurəti qaçılmaz bir həqiqət kimi leksikoqraflarımızın qarşısında durur. Dilin təbii inkişafı nəinki yeni sözlərin yaranması və alınması prosesinin müşayiəti ilə baş verir, eyni zamanda artıq mövcud sözlərimizin denotat, siqnifiqat və konnotasiyalarında baş verən müxtəlif dərəcəli dəyişikliklərlə xarakterizə olunur. Bu həm omonimik, həm də polisemik planda baş verə bilir. Məsələn, adapter lekseminin izahlı lüğətdə bu gün qüvvədə olan müasir anlamı deyil, texniki termin kimi dövrümüz üçün aktual olmayan mənası verilmişdir: “Qrammofon (patefon) valının səsini reproduktor vasitəsilə vermək üçün elektromaqnitli cihaz.” Adapto latın sözündən olub, ingilis dilində “adapter - 120 - – qururam, düzəldirəm” mənalarını və “qurğuları birləşdirən alət” anlamını daşıyır. Müasir dövrdə adapter sözünün işlənmə sahəsi isə olduqca genişdir: Şəbəkə adapteri = şəbəkə kartı (kompüterdəki interfeyslərin genişləndirilməsi); Elektrik adapteri, qida adapteri – qida bloku (bir qurğudan digərinə elektrik enerjisini təchiz edən elektrik cihazı); elektrik enerjisi yükləyicisi. Fotoaparata əlavə kaset olan adapter (onun köməy ilə işığahəssas materiallardan istifadə etmək mümkündür); Keçid adapteri (müxtəlif standartlı birləşdirmə başlığı olan, iki optik cihazı birləşdirmək üçün lazım olan keçid vtulka, halqa və ya flans). Məsələn, fotoaparatı teleskopa və ya mikroskopa birləşdirən adapter və s. Zənnimizcə, adapter sözünün semantik paradiqmi izahlı lüğətdə aşağıdakı şəkildə əks olunmalıdır:
cihaz. Elektrik adapteri, qida adapteri, qida bloku. 2. Kompüterdəki interfeyslərin genişləndirilməsi şəbəkə adapteri, şəbəkə kartı. 3. Fotoaparata əlavə kaset olan adapter (onun köməyi ilə işığahəssas materiallardan istifadə etmək mümkündür). 4. Keçid adapteri (müxtəlif standartlı birləşdirmə başlığı olan, iki optik cihazı birləşdirmək üçün lazım olan keçid vtulka, halqa və ya flans). Məsələn, fotoaparatı teleskopa və ya mikroskopa birləşdirən adapter və s. 5. köhn. Qrammofon (patefon) valının səsini reproduktor vasitəsilə vermək üçün elektromaqnitli cihaz. “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” möhtəşəm bir dil abidəsidir. Onu tam mənada yenidən yaratmaq, ən azından, təkmilləşdirmək, zənginləşdirərək gələcək nəsillərə çatdırmaq ağır və gərgin zəhmət tələb edir. Bunun üçün lüğətçilər ordusu bütün səy, bacarıq və gərgin əməklərini sərf etməlidir. Bu söylədiklərimiz isə qarşıda duran məsələlərin heç də hamısı deyil, müəyyən bir hissəsidir. Biz belə bir qənaətdəyik ki, “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”nin təkmilləşdirilməsi həm qrafik, həm leksik, həm də semantik planda baş verməli, yeni dövrün tələblərinə bütünlüklə uyğunlaşdırılmalıdır.
1.Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dördcildlik. Bakı, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 2006. 2.Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti. Bakı, 2004, 2013. 3.Bədəlbəyli Ə. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti . “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1969. 4.Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. – т. 1, Москва, ОЛМА- ПРЕС, 2002. 5.Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. –Москва, Прогресс, 1986.
ABSTRACT Gurban Gurbanly Some views on the latest publication of the Azerbaijani explanatory dictionary The article looks through the latest publication of the Azerbaijani explanatory dictionary and analyzes general structure and principles of compiling. The author puts forward some considerations and proposals for the improvement of this explanatory dictionary. РЕЗЮМЕ Г.Гурбанлы Некоторые соображения о последнем издании Толкового словаря азербайджанского языка В статье рассматривается последнее издание «Толкового словаря азербайджанского языка», анализируются его общая структура и принципы составления. В ней обосновывается ряд соображений и предложений автора в отношении дальнейшего совершенствования рассматриваемого словаря азербайджанского языка.
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|