Tijorat banklari
Yüklə 2,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
34 II BOB. TIJORAT BANKLARI PASSIVLARI TARKIBI VA ULARNI JOYLASHISHI 2.1. Tijorat banklarining resurslari, ularning tarkibi va tavsifi Aholi va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning banklardagi depozitlari hajmining o’sishini rag’batlantirishga qaratilgan keng ko’lamli ishlar, jumladan, doimiy ravishda jozibador omonat turlarini taklif qilish, uzoq muddatli bank depozit sertifikatlarini va obligatsiyalarini muomalaga chiqarish hamda bu borada joriy etilgan imtiyozlar va qulay shart- sharoitlarni ommaviy axborot vositalarida keng yoritish o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. Aholining talab va ehtiyojlarini inobatga olgan holda, hozirda tijorat banklari tomonidan 400 dan ortiq jozibador omonat turlari taklif etilmoqda. Bugungi kunda banklar resurs bazasining muttasil o’sib borayotganligi, o’z navbatida banklarning kreditlash va investitsiyalash imkoniyatlarini kengaytirib, bank aktivlari hajmining oshishiga imkon bermoqda. Ayni paytda banklarimizning umumiy aktivlari hajmi aholi va yuridik shaxslarning hisob raqamlaridagi mablag’lardan ikki barobardan ham ko’pdir. Bu esa ushbu mablag’larni ishonchli himoya qilish hamda ularga o’z vaqtida va to’la hajmda xizmat ko’rsatishni kafolatlaydi. Bank faoliyatini tashkil qilishning ilk bosqichi, bank resurslarini shakllantirishdan iborat. Bank resurslarining mukammal tashkil qilinishi va tejamli ishlatilishi har qanday bank faoliyatining samarali olib borilishiga zamin yaratadi. Hosil qilingan resurslar banklarning tijorat va xo’jalik faoliyatini ta’minlash uchun ishlatiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank resurslarini shakllantirish va ulardan oqilona foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Tijorat banklarining resurs bazasini shakllantirish nafaqat yangi mijozlarni jalb etish, balki resurslar manbalari tuzilmasini doimiy ravishda o’zgartirib turishni ham o’z ichiga olgan holda, bank aktivlari va passivlaridan oqilona foydalanishning tarkibiy qismi hisoblanadi. Bank passivlaridan samarali foydalanish depozit siyosatining oqilona yuritilishidan iborat bo’ladi. Tijorat banklari resurslarining tarkibini tadqiq qilishdan oldin bank resurslarining iqtisodiy mohiyatini nazariy jihatdan har tomonlama chuqur o’rganish maqsadga muvofiq bo’ladi deb o’ylaymiz. 35 Resurs - fransuzcha «ressourse» 17 . so’zidan olingan bo’lib, pul mablag’lari, yordamchi mablag’, imkoniyat, zahira, mablag’ va imkoniyatlar manbai, daromadlar manbai, xom-ashyo degan ma’nolarni o’zida mujassamlashtiradi. Iqtisodiy manbalarda «resurs» so’zi turli hil ma’nolarda, ya’ni, tabiat resurslari, moliyaviy resurslar, iqtisodiy resurslar, inson resurslari va boshqa ko’rinishlarda tez-tez uchrab turadi. Iqtisodiy resurslar asosiy qismi, bu moliyaviy resurslar bo’lib, bu resurslar iqtisodiyotning rivojlanishini ta’minlash uchun foydalaniladigan pul-kredit va byudjet mablag’larini tashkil qiladi. Moliyaviy resurslarning asosiy manbai bo’lib, vaqtinchalik bo’sh turgan pul mablag’lari, soliqlar, jismoniy shaxslarning pul mablag’lari, chek-depozit emissiyasi bilan bog’liq mablag’lar va boshqalar hisoblandi. Bank resurslari to’g’risida Respublikamizda i.f.n. B.Boboev tomonidan ilmiy tadqiqot ishi olib borilgan. Unda bank resurslarining mohiyati, tarkibi, resurslarni shakllantirish bilan bog’liq muammolar hamda ularni bartaraf etish yo’llarini keng ochib berishga harakat qilingan. Respublikada pul bozorini shakllantirish va unda pul resurslari bilan operatsiyalar o’tkazishda banklar faoliyatining strategiyasini ishlab chiqish uchun bank resurslari tushunchasini hamda banklarning resurslar bilan bog’liq holda o’tkaziladigan operatsiyalarning mohiyatini to’liq anglash va talqin etish lozim. Xorijiy iqtisodchi olimlar tomonidan yozilgan nazariy manbalar hamda amaliyotchilar iqtisodiy tahlillarini o’rganar ekanmiz, shu narsaga amin bo’ldikki, «bank resurslari» tushunchasiga katta e’tibor berilgan. Masalan, E.Rid, R.Kotter, E.Pill va R.Smitlarning 18 muallifligi ostida chop qilingan « Коммерческие банки » kitobida bank balansini guruhlashtirilgan holda ko’rish mumkin va unda pul mablag’larining manbalariga alohida e’tibor berilganligi hamda ularni tadqiq etishda banklarning passiv operatsiyalarini chuqur tahlil qilish zarurligi uqtirilganini guvohi bo’ldik. Yana bir guruh D. Polfreman va F. Ford 19 kabi iqtisodchi olimlar bank faoliyatini tahlil qilishda bank resurslarini, bank passivlari deb ko’rib 17 М. Совет Энциклопедия 1986 г.; Финансово-кредитний словар М. Финанси и статистика 1986 г. 368 с.; Узбекско-русский словар. гос. изд-во инностранних и националних словарей. М.: 1959 г. 343 с. 18 E.Rid, Р. Коттер, E.Pill ва R.Smit «Коммерческие банки» перевод с англ. М. Космополис 1991г. str.-16 19 Полфреман Д., Форд Ф. Основи банковкого дело. Перевод с англ. Москва инфра 1996 г. str.- 102. 36 chiqishgan hamda ular bank aksionerlari mablag’lari va jamg’armachilarining mablag’laridan tashkil topgan, degan fikrni bildirishgan. Bu qarashning ikkinchi jihati shundaki, tijorat banklari shu resurslarni o’z majburiyatlarini bajarishi uchun mukammal joylashtirishni afzal ko’radi va shu orqali resurslardan yuqori samara olish uchun qattiq kredit siyosatini olib boradi, hamda tijorat banklarining faoliyati mijozlari oldida olgan majburiyatlarini bajarishga qaratilgan bo’ladi. Shundan kelib chiqib, «bank resurslari» nafaqat qarz majburiyatlari yoki egalik huquqini olish uchun mablag’ jalb qilish, balki bank uchun daromad keltiradigan zahira va imkoniyat hamdir. Bizning fikrimizcha, bank passivlari bank resurslarini tashkil qilish manbai bo’lib, ularning hajmi bir necha omillarga bog’liq: -banklarning o’z mablag’lari hisobidan amalga oshiriladigan faoliyati; -pul-kredit siyosatini boshqarish sohasidagi Markaziy bankning siyosati; -bankning jalb qilingan mablag’lari va ularning tarkibi; -tijorat banki tomonidan Markaziy bankka o’tkaziladigan majburiy zahira miqdori; -boshqa passivlar. Iqtisodiy manbalarda va bank mablag’larining shakllanishi bo’yicha olib borilgan tadqiqotlarda «bank resurslari», «kredit resurslari», «depozit resurslari», «bank passivlari» kabi tushunchalarni uchratishimiz mumkin va bu tushunchalarga mualliflar o’zlarining turlicha ta’riflari orqali izoh berganlarining shohidi bo’lamiz. Rossiyalik olim O.I.Lavrushinning fikriga ko’ra, tijorat banklarining resurslari yoki «banklarning resurslari» bankning ixtiyorida bo’lgan o’z va jalb qilingan resurslarining yig’indisi bo’lib, uning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda ishlatiladi 20 . Tijorat banklarining resurslari o’z mablag’lari va jalb qilingan mablag’lar hisobidan tashkil qilinishini ta’kidlash, bizning fikrimizcha, ularning manbalariga ko’proq e’tiborni qaratadi. Shu boisdan tijorat banklari resurslari mohiyatini ta’riflaganda nafaqat ularning qaysi manbalar hisobidan tashkil qilinganligini e’tiborga olish, balki u mablag’lar bankning maqsadli faoliyati uchun zarur va muhimligini hamda ularning samaradorligiga erishishni ham ko’zda tutish lozim. 20 Банковское дело. Под редакции О.И. Лаврушина M.Fin. и статистика. 1998 г. str.68 37 Shundan kelib chiqqan holda, biz bank resurslari - bu bank siyosati doirasida bank faoliyatini amalga oshirish uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan, bankning o’z mablag’laridan va jalb qilingan mablag’laridan tashkil topgan, bankning daromad olishga asos bo’luvchi zahira va imkoniyatlarning yig’indisidir degan ta’rifni keltirmoqchimiz. Chet el adabiyotlarida 21 mablag’larni jalb qilish operatsiyalarini nafaqat tijorat banklari, balki moliyaviy kompaniyalar, jamg’arma kassalari, turli hil fondlar ham bajaradi degan fikrni uchratish mumkin. Albatta, bozor munosabatlarining rivojlanishi banklar faoliyatida raqobatbardosh moliyaviy institutlar va fondlarning shakllanishiga olib keladi. Lekin fondlarning faoliyati va maqsadi bilan tijorat banklarining faoliyati va maqsadi bir hil emas. Turli fondlar va muassasalar faoliyatidan ko’ra banklarda depozitlar sug’urtalangan va kafolatlangandir. Turli boshqa moliyaviy muassasalarga nisbatan tijorat banklari bu mablag’larni saqlash va riskdan himoya qilishda mablag’ egasiga o’z kafolatini berishi mumkin va mijozning o’z mablag’ini yo’qotishi bilan bog’liq riski banklarda boshqa fondlar yoki kassalarga nisbatan ancha past yoki deyarli yo’q deyish mumkin. Bank resurslari banklar tomonidan amalga oshiriladigan passiv operatsiyalari yordamida shakllanib, bank balansining passiv qismida ikki katta guruhga bo’lib hisobga olinadi. Bular: banklarning o’z mablag’lari va jalb qilingan mablag’laridir. Jalb qilingan resurslarni ba’zi hollarda ikkiga bo’lib qaraladi. Birinchisi, bu jalb qilingan depozitlar, ikkinchisi, boshqa majburiyatlar va sotib olingan resurslardir. Bu resurslar bankning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda ishlatiladi, ya’ni bank resurslari daromad olish maqsadida turli hil sohalarga joylashtiriladi. Bankning passiv va aktiv operatsiyalari o’zaro chambarchas bog’liq bo’lganligi sababli, passivlarning tarkibi va xarakteri ko’p jihatdan banklarning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda o’z ifodasini topadi. Shu bilan birga, resurslar xarakteriga banklarning kreditlash siyosatining o’zgarishi ham ta’sir qiladi. Bank resurslarining asosiy qismini bank mijozlarining mablag’lari tashkil qiladi. Bank boshqa mablag’larini jalb qilish uchun, avvalambor me’yoriy hujjatlar talablari bo’yicha bank o’z kapitalining yetarlilik darajasi miqdorini shakllantirishi lozim. Tijorat banki o’z mijozlarining bo’sh turgan mablag’larini qarzga olish bilan bir vaqtning o’zida, bu mablag’larni o’z vaqtida qaytarilishini 21 Синки, Д.Ф. (мл.). Управление финансами в коммерческих банках : Пер. с англ. 4-го изд. / Джозеф Ф. Синки, мл. - Москва : Catallaxy, 1994г. стр. 22-23 38 ta’minlash majburiyatini ham oladi, shuning uchun bank barqaror likvidlikka ega bo’lishi kerak. Ishonchlilik va likvidlilik tamoyillari tijorat banki mavjudligining zarur shartlaridan bo’lib, ular aholining bo’sh turgan pul mablag’larining bank sari oqimini ta’minlaydi. Undan tashqari bankning ahvoli moliyaviy jihatdan kam samarali bo’lgan holatda mijozlar o’z mablag’larini qaytarib olishlariga ishonch hosil qilishlariga zamin yaratadi. Bank resurslarining shakllanishi va aylanishi uzluksiz jarayonni tashkil qiladi va bu esa o’z navbatida banklar faoliyatini doimiyligiga asos hisoblanadi. Banklarda mavjud bo’lgan mablag’lardan foydalanish imkoniyatiga qarab bank resurslari o’z resurslariga va qarz (sotib olingan) resurslarga bo’linadi. Bu holda bank resurslariga bank kapitalidan tashqari ma’lum vaqt davomida bank ixtiyorida bo’lgan jalb qilingan depozitlarni, boshqa banklardagi depozit va vakillik hisob raqamidagi qoldiqlarni, forvard valyuta kursi va kliring bo’yicha qoldiqlarni ham kiritish mumkin. Undan tashqari, bankning ixtiyorida mavjud bo’lgan resurslar uning amalga oshirilishi mo’ljallanayotgan aktiv operatsiyalar uchun yetarli bo’lmasa, zarur miqdordagi mablag’larni markaziy bankdan, nobyudjet fondlardan, resurs bozoridan sotib olishi yoki qarzga olishi mumkin. Shunday qilib, o’z mablag’lari va jalb qilingan yoki sotib olingan mablag’lari yig’indisi tarkibiy shakllanish jihatdan tijorat banklarining resurs bazasini tashkil qiladi. Tijorat banklarining resurs bazasini resurslarning turlari bo’yicha guruhlarga ajratish mumkin. Bu bankning o’z mablag’lari va ularga tenglashtirilgan mablag’lar hamda jalb qilingan va qarz mablag’laridir. O’zbekiston banklari kapitalining yetarliligiga qo’yiladigan asosiy talablar “Tijorat banklari kapitalining monandligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida”gi Nizomda belgilangan 22 . Nizom bo’yicha banklar kapitalining yetarliligiga qo’yiladigan talablar xalqaro Bazel qo’mitasining andozalarida ko’zda tutilgan talablarga mos keladi. Xalqaro bank amaliyotida banklarning resurs bazasini shakllantiruvchi asosiy manbalarga o’z kapitalidan tashqari quyidagilar kiradi: yuridik va jismoniy shaxslarning depozit hisob varaqlaridan qoldiqlari; bank tomonidan yuridik shaxslar uchun muomalaga chiqarilgan veksellar va depozit sertifikatlar; olingan banklararo kreditlar; vakil bank tomonidan ochilgan “Vostro” depozit hamda valyuta hisob varaqasidagi mablag’lar va boshqa manbalar. 22 “Tijorat banklari kapitalining monandligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida”gi Nizom. [O‘zR AV tomonidan 2015-yil 6-iyulda 2693-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan]. 39 Bu bank mablag’larini shakllantirishning eng konservativ usulidir. Banklarning resurs bazasini quyidagicha tasniflash mumkin. Banklarning jalb qilingan malbag’lari qarz mablag’laridan shunisi bilan farq qiladiki, birinchi holda, mablag’larni taqdim qilish mijoz va bank omonatchilarining tashabbusi bilan amalga oshirilsa, keyingi holda - bank tashabbusi bilan amalga oshiriladi. Yüklə 2,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|