Til bilimi hám onıń tarawları Til bilimi ilimiy ádebiyatlarda lingvistika 1 dep te aytıladı. Til bilimi —
§ 4. Til hám basqa da qatnas quralları
Yüklə 285,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
§ 4. Til hám basqa da qatnas quralları Til arqalı hám tilsiz qarım-qatnas jasaw tek adam ǵ a ǵ ana tán qásiyet bolsa, al tilsiz qatnas jasaw barlıq maqluqlar ǵ a tán qásiyet bolıp tabıladı. Adamlardıń til arqalı pikir alısıwı, birin-biri túsinisiwi, qarım-qatnas jasawı menen haywanlardıń tuwma instinkti arqalı qarım-qatnas jasawı ortasında usaslıqlardıń bolatu ǵ ının biykarlaw ǵ a bolmaydı. Bulardıń ekewinde de, ya ǵ nıy adamlardıń da, basqa maqluqlardıń da óz ishinde bir-biri menen qarım-qatnasında «ańlatıwshılıq» hám «mazmunlıq» qásiyetleri saqlanıp qalsa da, bári bir olarda túp- tamırınan sapalıq ózgeshelik, úlken ayırmashılıq boladı. Haywanat dúnyasında ǵ ı qatnas tiykarınan tuwma, tuqım quwalap, áwladtan áwladqa ótip otıratu ǵ ın násillik qubılıs bolsa, adamlar arasında ǵ ı qatnas, pikir alısıw, sóylesiw — bul onnan pútkilley basqasha, o ǵ ada quramalı, seslik yamasa tańbalıq kóriniste (hárip arqalı) ámelge asatu ǵ ın, násillik emes, al tereń jámiyetlik qubılıs bolıp tabıladı. Haywanat dúnyasında ǵ ı qatnastıń násillik bolatu ǵ ının dálilleytu ǵ ın kóp ǵ ana mısallardı keltiriw múmkin. Onda ǵ ı qatnas hár saparı belgili bir ja ǵ dayda belgili bir sebepler nátiyjesinde ámelge asadı. Máselen, bir haywan sırttan tuw ǵ an qáwipti seze otırıp, instinkt arqalı o ǵ an juwap retinde qıshqırıp dawıs shı ǵ aradı. Solay etip dónip kiyatır ǵ an qáwip haqqında óziniń padalaslarına xabar beredi. Óz gezeginde onı esitken padada ǵ ı basqa haywanlar da seziklenip, qáwipten saqlanıwdıń ilajın kóre baslaydı. Mine, usınday ja ǵ dayda xabar beriwshi maqluqtıń da, xabardı qabıllawshınıń da bergen reakciyası akademik I.P.Pavlovtıń (1849-1936) «birinshi signal sisteması» dep atalatu ǵ ın túsinigine tuwra keledi. I.P.Pavlovtıń táliymatı boyınsha, ádette, birinshi signal sisteması barlıq maqluqtıń (sonıń ishinde adamnıń da) sırtqı qozdırıwshı tásirge bergen sáykes juwabı bolıp tabıladı. Tillik qatnas I.P.Pavlovtıń dálillewi boyınsha ekinshi signal sistemasına jatadı hám ol tek adamzatqa ǵ ana tán qásiyet boladı. Tillik qatnas sol tildi paydalanıwshı adamlardıń tuwma (násillik) emes, al udayı bilimdi iyelep barıwına, belgili bir tildi stixiyalı yamasa sanalı túrde ózlestiriwine tiykarlanadı. Mudamı emes, al tek ayırım ja ǵ daylarda ǵ ana til arqalı pikir alısıw aldın ala jobalastırıl ǵ an sıpatqa iye bolıwı múmkin. Eń baslısı, tillik qatnas tek ǵ ana tuwradan-tuwra bolatu ǵ ın tásirge beriletu ǵ ın tikkeley juwap bola bermeydi. Bul tek ǵ ana sóylew waqtında sóylew ushın tiykar bolıp xızmet etetu ǵ ın, sóylewdi ámelge asırıw ǵ a sebepshi bolatu ǵ ın faktordıń qatnasınan tuwatu ǵ ın pikirdi ǵ ana adam ayta aladı degendi ańlatpaydı. Kerisinshe, onday faktorlar bolmasa da, adam sóylew waqtında tilden paydalana otırıp, situaciyadan pútkilley shı ǵ ıp ketken halda dál sóylew waqtında hesh qanday bolma ǵ an, ótmish yamasa keleshek haqqında pikir júritiwi, bir waqıya, qubılıs hám t.b. haqqında abstrakt juwmaqlar shı ǵ arıwı, boljawlar jasawı múmkin. Basqasha aytqanda sóylewshi sóylew waqtında hesh qanday aldın ala jobalastırılma ǵ an nárseler jóninde abstrakt oylaw tiykarında esittirip qıyal súre aladı. Til arqalı xabarlawdıń mazmunı sheksiz keń hám kóp túrli. Adamnıń biliwi, ózin qorsha ǵ an dúnyanı tanıwı qanshelli sheksiz bolsa, til arqalı xabarlawdıń mazmunı da sonday sheksiz boladı. Sonday-aq til arqalı xabarlaw sapalıq jaqtan ayrıqsha xabarlaw bolıp, bul tek belgili bir fakttı yamasa so ǵ an baylanıslı bol ǵ an sóylewshiniń emociyasın jay bildiriw emes, al ol fakt tuwralı pikir alısıw bolıp tabıladı. Adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw quralı til dep esaplanatu ǵ ın bolsa, tilden de basqa so ǵ an usa ǵ an qarım-qatnas jasawdıń ta ǵ ı bir quralı boladı. Ol da bolsa, adamnıń óz erkinen tıs túrli emociyalıq ja ǵ dayın ańlatatu ǵ ın kúliw, jılaw, túrli mimika hám keyin ala hár xalıqtıń turmısında qabıl etilip hám qáliplesip ketken hár qıylı dene háreketleri (bastı túrli ba ǵ ıtqa shayqaw, qoldı sermew hám t.b.). Bu ǵ an sóylew waqtında túrli ja ǵ daylardıń sebebinen (qorqıw, quwanıw) eriksiz dawıs tembriniń ózgeriwi, dawıstıń qaltırap shı ǵ ıwı, sóylew tezliginiń ózgeriwi hám t.b. jatadı. Kelip shı ǵ ıwı boyınsha qarım-qatnas jasawdıń bul tillik emes túri seslik tilden álle qansha waqıt burınıraqta payda bol ǵ an. Hátte bir adamnıń ómirin alıp qarasaq ta, qarım-qatnas jasawdıń bul túri aldınıraqta payda bolatu ǵ ının kóremiz. Máselen, jas balanıń sóyley alıw uqıbınıń qáliplesiwinen burın, eń dáslep onıń tillik emes seslik qábiletiniń (kúliw, jılaw hám t.b.) bolatu ǵ ının ańlaymız. Gúńelek adamlardıń paydalanatu ǵ ın «tili» qatnas quralı bol ǵ an ádettegi tilge tiykarlanadı. Biraq ádettegi sóylew tilinde bir nárseni ańlatıw til sesleri arqalı bolsa, gúńelekler tilinde ol qol, bet, awız músheleriniń háreketi, mimika arqalı iske asadı. Solay etip bir mazmundı til sesleri arqalı ańlatıwdan endi háreketler arqalı ańlatıw ǵ a kóshiriledi. Adamzat jámiyeti rawajlanıwınıń házirgi dárejesinde oy-pikirdi bildiriwde qosımsha túrde ilim hám texnikanıń jetiskenlikleri keń qollanıladı. Bunday qosımsha til seslik hám jazba sıpatta bolıwı múmkin. Seslik qosımsha tilge qońıraw hám gudok seslerinen baslap, magnitofon, telefon, radio hám t.b. ǵ a shekemgi qarım- qatnas jasawdıń texnikalıq quralları jatadı. Jazba qosımsha tilge belgili bir tilde jumsalatu ǵ ın ádettegi grafikalıq jazıwdan basqa járdemshi til retinde jumsalatu ǵ ın qol álipbe - daktilologiya 7 hám noqatlı álipbe jatadı. Bulardıń dáslepkisi (qol álipbe) gúńelekler ushın, soń ǵ ısı (noqatlı álipbe) soqırlar ushın oylap tabıl ǵ an jasalma til bolıp esaplanadı. Soqırlar ushın altı noqattıń túrli kombinaciya járdeminde dóretilgen arnawlı álipbe 1829-jılı francuz alımı Lui Brayl tárepinen oylap tabıl ǵ an edi. Sonday-aq Morze telegraf álipbesi, jol qádeleri tańbaları, bayraqshalar hám reńli raketalar menen xabarlaw, sonday-aq túrli ilim tarawlarında (matematika, ximiya hám t.b.) jumsalatu ǵ ın qosımsha tańbalar menen formulalar qosımsha til xızmetin atqaradı. Juwmaqlap aytqanda, pikir alısıw, sóylesiw arqalı qarım-qatnas jasaw seslik tilge tán qásiyet boladı dep esaplaw menen birge so ǵ an usa ǵ an xızmetti atqara alatu ǵ ın basqa da qurallardıń bolatu ǵ ının umıtpaw kerek. Biraq qosımsha til qurallarınıń hesh qaysısı seslik tildiń ornın tolıq basa almaydı. 7 Daktiologiya – grekshe daktilos – «barmaq», logos – «ilim». Yüklə 285,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|