Til bilimi hám onıń tarawları Til bilimi ilimiy ádebiyatlarda lingvistika 1 dep te aytıladı. Til bilimi —

-
francuzsha linguistique 
–
«til bilimi» sóziniń tiykarında qáliplesken. Francuzsha bul terminniń negizi 
latıńsha lingua -«til», «sóylew» degen atlıq sózge barıp tireledi. 
2
Маслов Ю.С. Введение в языкознание. М., 1987, 4-b. 

---

Jeke til bilimi ayırım tillerdi, máselen, qaraqalpaq, ózbek, orıs, inglis hám t.b. 
tillerdi yamasa tuwısqan tiller toparın, máselen, túrkiy, slavyan, german hám t.b. 
tillerin izertleydi. Ol tillerdi házirgi qáliptegi ja
ǵ
dayında izertlese, ol sıpatlama 
(sinxroniyalıq) til bilimi, al túrli dáwirlerdegi tildiń rawajlanıw barısın izertlese, ol 
tariyxıy (diaxroniyalıq) til bilimi bolıp tabıladı. Sonday-aq tuwısqan tillerdiń 
ótmishin anıqlaw ushın olardı salıstırıp izertlese, ol salıstırmalı-tariyxıy til bilimi 
bolıp sanaladı. 
Til biliminiń izertlew obyekti bol
ǵ
an adamzat tili o
ǵ
ada quramalı qubılıs. 
Sonlıqtan tildiń tábiyatın tereń hám tolıq biliw ushın til bilimi túrli tarawlar
ǵ
a bólinip 
úyreniledi. Eń aldı menen hár bir tildiń ózine tán seslik sisteması, sózlik quramı hám 
grammatikalıq qurılısı boladı. Tildiń seslik sisteması til biliminiń fonetika 
tarawında, sózlik quramı leksikologiya tarawında, grammatikalıq qurılısı onıń 
grammatika tarawında ayrıqsha izertlenedi. Bunday etip bir tutas tildi bóleklerge 
bólip izertlew onı teoriyalıq jaqtan tereń úyreniwdi, ámeliy jaqtan ańsat túsindiriwdi 
támiyinleydi. Usınday maqsette hár bir tarawdıń ózi de bólimlerge bólinip 
úyreniledi. Máselen, fonetika tarawınıń ózi sıpatlama fonetika, salıstırma fonetika, 
tariyxıy fonetika, fonologiya sıyaqlı bólimlerden turadı. Bul taraw hám bólimler óz 
aldına ayrıqsha ilim dep te júrgiziledi. Til biliminiń bunday taraw hám bólimlerge 
bóliniwi erte zamannan berli dástúrge aylan
ǵ
an hám kópshilik dúnya tillerin 
izertlewde ózin aqla
ǵ
an usıl bolıp tabıladı. Til biliminiń hár bir tarawında insan 
tiliniń belgili bir tárepi onıń basqa tárepleri menen tı
ǵ
ız baylanıslı halda arnawlı 
túrde tereńirek hám keńirek sóz etiledi. Tutas tildiń túrli tarawları hám olar 
izertleytu
ǵ
ın til birlikleri kem-kem ózgerip, jetilisip baradı. Bunday rawajlanıw hám 
ózgerisler tildiń rawajlanıwınıń ishki nızamlılıqlarına sáykeslengen halda boladı. Til 
bilimi tildiń hár túrli táreplerin hám olardıń óz ara baylanısın, tildiń rawajlanıwınıń 
ishki nızamlılıqların izertleydi. Tildiń hár túrli tárepleri— seslik sisteması, sózlik 
quramı, grammatikalıq qurılısı óz ara ajıralmas baylanısta boladı. Sebebi olar bir 
tutas tildiń túrli tárepleri (aspektleri) bolıp sanaladı. Til biliminiń fonetika, 
leksikologiya, grammatika tarawlarınıń (ilimleriniń) bir-biri menen tı
ǵ
ız baylanıslı 
bolatu
ǵ
ınlı
ǵ
ı da sonnan ibarat. Leksikologiya menen grammatikanıń izertlew 
obyektleri bol
ǵ
an leksema menen morfemalardıń til seslerisiz ómir súrmeytu
ǵ
ının 
kóz aldımız
ǵ
a keltirsek, til biliminiń atap ótken tarawlarınıń óz ara o
ǵ
ada tı
ǵ
ız 
baylanıslı bolatu
ǵ
ınlı
ǵ
ına bekkem isenemiz.
Til bilimi tildi belgili bir dáwirdegi qálpinde, máselen, házirgi dáwirdegi 
turısında, bolmasa túrli tariyxıy dáwirdegi rawajlanıwında, ózgerislerge ushıraw 
ja
ǵ
dayında izertlewi múmkin. Tillik qubılıslardıń bir dáwirdegi kórinisinde 
izertleytu
ǵ
ın til bilimin sıpatlama til bilimi yamasa sinxroniyalıq lingvistika, al 
olardı uzaq tariyxıy dáwirlerde rawajlanıwda, ózgeriwlerde, jetilisiwde izertleytu
ǵ
ın 
til bilimin tariyxıy til bilimi yamasa diaxroniyalıq lingvistika dep ataydı.
Belgili bir tildi yamasa tillik qubılıslardı tereń ilimiy tiykarda biliw ushın, olardıń 
rawajlanıw nızamların durıs ashıw ushın tariyxıy til bilimi menen birge salıstırma til 
bilimi de zárúrli. Salıstırma til bilimi tuwısqan tillerdiń óz ara jaqınlı
ǵ
ın yamasa 
tuwıs emes tillerdiń nızamlı ayırmashılı
ǵ
ın anıq biliwdi támiyinleydi. Anaw ya 
mınaw tillik qubılıslardıń kelip shı
ǵ
ıwı menen ózgeriske ushırawın, o
ǵ
an tásir 

---

etiwshi sebeplerdi ilimiy tiykarda tolıq biliw ushın, birinshiden, ol qubılıslardıń 
evolyuciyasına kewil awdarılıwı, ekinshiden, ol qubılıslardıń tuwısqan basqa 
tillerdegi sáykes qubılıslar menen usaslı
ǵ
ına (yamasa ayırmashılı
ǵ
ına) dıqqat 
beriliwi kerek. Solay etip hár qıylı tillik qubılıslardıń payda bolıwı menen 
rawajlanıw tariyxın izertlew arqalı hám olardı tuwısqan basqa tillerdegi bir qıylı 
sáykes tillik qubılıslar menen salıstırıw arqalı tildiń tábiyatın durıs anıqlaw
ǵ
a, onıń 
rawajlanıw nızamlılıqların durıs túsiniwge boladı. Sonlıqtan da XIX ásirde 
salıstırmalı-tariyxıy til biliminiń payda bolıwı menen yamasa til biliminde 
salıstırmalı-tariyxıy metodtıń qollanıla baslawı menen dúnya til biliminde úlken 
burılıs boldı. O
ǵ
an shekem de til bilimi hám til teoriyası boldı. Biraq til biliminde 
túrli tillik qubılıslardıń payda bolıwı menen rawajlanıwına, olardıń sebeplerine 
dıqqat bólinbedi. Al til hám tillik qubılıslar
ǵ
a sıpatlama beriliwi menen sheklenildi, 
olar
ǵ
a ilimiy jaqtan tallaw jasalmadı. 
Solay etip XIX ásirde ulıwma ilimde, ayrıqsha jámiyetlik ilimlerde júz bergen 
ózgerisler menen jańalıqlar til bilimine de úlken tásir etti. Tillik qubılıslardı tariyxıy 
rawajlanıwda, ózgerislerde izertlew dástúri qáliplesti. Izertlew jumıslarında tariyxıy 
faktlerge áhmiyet berildi hám tariyxıylıq principi al
ǵ
a súrildi. Til biliminde til 
mudamı ózgeriwshi, rawajlanıwshı qubılıs retinde qarala basladı. Bul burın
ǵ
ısha 
tillik qubılıslar
ǵ
a ápiwayı sıpatlama beriwden til biliminde endi túrli tillik 
hádiyselerge ilimiy tallaw jasaw
ǵ
a ótiwge múmkinshilik berdi. Tildiń rawajlanıwı, 
ózgeriske ushırawı nızamlı qubılıs ekeni dálillendi. Solay etip til bilimi XIX ásirdiń 
birinshi yarımında ilim retinde tolıq qáliplesti. 
Belgili bir tildiń seslik sistemasın, sózlik quramın, grammatikalıq qurılısın, onıń 
rawajlanıw nızamların, basqa tiller menen baylanısın jeke til bilimi izertleydi. Solay 
etip hár bir tildi izertleytu
ǵ
ın óziniń til bilimi boladı. Al, pútkil adamzat tiline ortaq 
ulıwmalıq bol
ǵ
an tillik qubılıslar menen nızamlılıqlar ulıwma til biliminde sóz 
etiledi. Demek, jeke til bilimi menen ulıwma til bilimi birdey emes. Biraq olar o
ǵ
ada 
tı
ǵ
ız baylanıslı ilimler bolıp, biriniń ma
ǵ
lıwmatların ekinshisi mudamı paydalanıp 
otıradı. 
Ulıwma til bilimi til tuwralı ilimniń teoriyalıq tárepi bolıp, ol ayrıqsha bir tildiń 
emes, al barlıq yamasa kópshilik dúnya tilleriniń ma
ǵ
lıwmatlarına súyenedi, olardı 
izertlewdiń nátiyjelerin paydalanadı hám solar
ǵ
a tiykarlanıp juwmaqlar shı
ǵ
aradı, 
teoriyalar dóretedi. Birinshiden, hár tárepleme tereń hám tolıq izertlengen tiller 
qanshelli kóp bolsa, so
ǵ
an súyenetu
ǵ
ın jeke til biliminiń jetiskenliklerinen 
paydalanatu
ǵ
ın ulıwma til biliminiń teoriyalıq jaqtan juwmaq shı
ǵ
arıw imkaniyatı 
da mol boladı. Ekinshi tárepten, tereń ulıwmalıq ilimiy teoriya menen qurallan
ǵ
an 
ja
ǵ
dayda 
ǵ
ana jeke til bilimi durıs rawajlanıwı múmkin.
Solay etip, ulıwma til bilimi insan tiliniń mazmunın, onıń atqaratu
ǵ
ın xızmetin, 
oylaw menen baylanısın, tildiń payda bolıwın hám rawajlanıw nızamların izertleydi. 
Dúnya tillerin olardıń grammatikalıq qurılısına qaray, shı
ǵ
ısı ja
ǵ
ınan jaqınlı
ǵ
ına 
qaray toparlar
ǵ
a bóledi (klassifikaciyalaydı). Til biliminiń fonetika, leksikologiya, 
grammatika sıyaqlı tarawların hám olardıń óz ara baylanısın, ilimler ortasında til 
biliminiń tutqan ornın anıqlaydı.

---

Ulıwma til biliminiń teoriyalıq juwmaqları menen boljawları jeke tillerdi izertlew 
ushın, jeke til biliminiń durıs jol menen rawajlanıwı ushın o
ǵ
ada zárúrli.
Ádette «Til bilimine kirispe» yamasa «Til biliminiń tiykarları» kursı til biliminiń 
teoriyalıq tarawı bol
ǵ
an «Ulıwma til bilimi» pániniń baslan
ǵ
ısh kursı bolıp, joqar
ǵ
ı 
oqıw orınlarınıń filologiyalıq fakultetleriniń birinshi kurslarında oqıtıladı. Til 
biliminiń eń baslı hám tiykar
ǵ
ı túsinikleri menen terminleri haqqında talabalar
ǵ
a 
ma
ǵ
lıwmat bere otırıp, bul pán sonıń menen birge «Ulıwma til bilimi», sonday-aq 
«Jeke til bilimi» pánin hám basqa da lingvistikalıq pánlerdi ózlestiriwdi jeńilletiwdi 
maqset etedi.