Til bilimi hám onıń tarawları Til bilimi ilimiy ádebiyatlarda lingvistika 1 dep te aytıladı. Til bilimi —
Yüklə 285,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
| semiotika
6 ilimi menen de baylanıslı boladı. Til tańbalar sistemasına kiredi. Al, pútkil tańbalardıń teoriyalıq tárepi semiotika iliminde sóz etiledi. Semiotika turmıstıń barlıq tarawlarında qollanılatu ǵ ın tańbalar sistemasın izertleydi. Máselen, morze álipbesi, jol qatnasında jumsalatu ǵ ın tańbalar sisteması, túrli sistemada ǵ ı jazıwlar hám shifrlawdıń hár qıylı usılları, áskeriy-flot islerinde jumsalatu ǵ ın belgiler sisteması, túrli kartalar hám olardı dúziw jolları hám t.b. Semiotika tildi de kóplegen tańbalar sistemasınıń biri retinde qaraydı. Biraq til qaysı tańbalar sistemasına salıstırıp qara ǵ anda da úlken ayrıqshalıqlarına hám sheksiz keń múmkinshiliklerine iye boladı. Tildiń tańbalıq sıpatı jóninde sóz bol ǵ anda ádettegi tańbalar ǵ a qara ǵ anda tildiń tańbalıq sıpatına ayrıqsha qaraw talap etiledi. Juwmaqlap aytqanda, til qarım-qatnas jasaw quralı retinde insan turmısınıń barlıq táreplerinde jumsalatu ǵ ın bol ǵ anlıqtan, jámiyettiń ómir súriwiniń tiykar ǵ ı shárti sıpatında barlıq jámiyetlik ilimler menen tı ǵ ız baylanıslı boladı. Sonday-aq, til janlı adam músheleriniń xızmetiniń nátiyjesi retinde sóylew, esitiw, este saqlaw hám t.b. usa ǵ an o ǵ ada quramalı máselelerdi sheshiwde kóplegen tábiyattanıw ilimleri menen de baylanıslı boladı. § 3. Tildiń anıqlaması hám mu ǵ darı Til adamlar qatnasınıń hám baylanısınıń eń áhmiyetli quralı. Ol oydı qáliplestiredi hám júzege shı ǵ aradı. Ádette til sózi eki túrli mánide jumsaladı. Birinshiden, adamnıń yamasa basqa bir maqluqtıń tirishilik etiwi ushın zárúrli bol ǵ an bir múshesi (biologiyalıq atama) mánisinde jumsalsa, ekinshiden, adamlardıń bir-biri menen túsinisiw, pikir alısıw, qarım-qatnas jasaw, baylanısıw quralı (lingvistikalıq atama) mánisinde qollanıladı. Pánniń ayrıqsha bir túri bol ǵ an til bilimi atamasında ǵ ı til sózi soń ǵ ı mánideqatnas jasaw quralı mánisinde jumsaladı. Usı jerde ta ǵ ı da bir atama ǵ a anıqlıq kirgiziw kerek dep oylaymız. Til bilimi menen til ilimi atamalarınıń mánileri dál birdey emes. Til bilimi degende (ulıwma til bilimi, til bilimi tiykarları, til bilimine kirispe), ádette, joqarı oqıw orınlarında oqıtılatu ǵ ın pánniń yamasa kurstıń atı túsiniledi. Al, til ilimi degende, 6 Semiotika – grekshe sema – tańba. ádette, oqıtılatu ǵ ın pánniń atamasın emes, al keń mánide tildi izertleytu ǵ ın ilimniń ózi túsiniledi. Solay etip, bul jerde pánniń atı menen ilimniń atı ajıratıp kórsetiledi. Tilge anıqlama beriwde, «til degenimiz ne?» - degen soraw ǵ a juwap beriw ushın eń dáslep onıń qaysı tárepin ayrıqsha esapqa al ǵ an halda juwap beriw kerekligin biliwimiz zárúr. Tildiń jámiyetlik xızmetine kóbirek dıqqat bóle otırıp, «til — qarım- qatnas jasaw quralı» dew múmkin. Tildiń oylaw menen baylanısı hám qatnasına ayrıqsha dıqqat bóle otırıp, «til oylawdı júzege shı ǵ arıwshı, oydıń kórinisi» dew múmkin. Seslik tildiń qurılısı hám materiallıq tárepine kóbirek kewil bóle otırıp, «tildi -qarım-qatnas jasaw ushın zárúrli bol ǵ an bóleklerdiń (elementlerdiń) jıyıntı ǵ ı» dew múmkin. Jámiyetlik turmısta ǵ ı tutqan ornın ayrıqsha atap kórsete otırıp, «til — jámiyettiń rawajlanıwınıń quralı, mádeniy ósiwdiń kórsetkishi» dew múmkin hám h.t.b. Bul anıqlamanıń sanın ta ǵ ı da bir neshe esege kóbeytiwge boladı. Tilge berilgen anıqlamalar ishinde onıń adamlar ortasında qatnas quralı (kommunikativ xızmeti) hám adam oyınıń shınlı ǵ ı, júzege shı ǵ ıwı (ekspressiv xızmeti) degen anıqlamalar ayrıqsha dıqqatqa sazawar. Tildiń qatnas quralı bolıw qásiyeti onıń kommunikativlik xızmeti bolsa, tildiń oydı qáliplestiriw, jarıqqa shı ǵ arıw, adamnıń psixikalıq ja ǵ dayın, kewil kúyi menen ishki sezimlerin ańlatıw qásiyeti onıń ekspressivlik xızmeti boladı. Tildi qalay túsindirsek te, o ǵ an qanday etip anıqlama bersek te, eń áhmiyetlisi, baslı qásiyeti onıń adamlar ortasında qatnas jasaw quralı bolıw xızmetine kelip tireledi. Sonlıqtan da qatnas quralı bolıwı tildiń eń baslı xızmeti bolıp sanaladı. Solay etip, tilge beriletu ǵ ın anıqlama shártli sıpatqa iye boladı. Sebebi tilge tek bir tárepleme, bir túrli anıqlama beriw jetkiliksiz. Jer sharında tillerdiń qansha ekeni elege shekem dál anıq emes. Bunıń baslı sebebi qanday belgileri tiykarında onı ayrıqsha til dep esaplaymız? —degen soraw ǵ a juwap bir qıylı emes. Óz aldına ayrıqsha til me yamasa basqa bir tildiń dialektlik kórinisi me? - degen soraw ǵ a juwap beriw de tap usınıń menen sabaqlas. Bir topar alımlar bir tildi ayrıqsha til retinde tanıp, onı óz aldına til sıpatında dúnya tilleri qatarına qossa, tap sol tildi ekinshi topar alımlar óz aldına ǵ árezsiz til emes, al basqa bir tildiń dialekti dep dálilleydi. Usınıń saldarınan dúnya tilleriniń anıq sanı shıqpaydı. Solay da ádebiyatlarda dúnyada tillerdiń sanı 2500-5000 aralı ǵ ında bolıwı kerek degen shamalaw kóbirek keltiriledi. Sonday-aq, 1971-jılı Ispaniyada til bilimi boyınsha ótkerilgen Kongresste dúnyada 2976 til bar degen anıq san da keltirildi. Burın ǵ ı awqam ayma ǵ anda tillerdiń sanı da anıq aytılma ǵ an edi. Sol dáwirdegi Til bilimi institutınıń ma ǵ lıwmatları tiykarında 128-132 aralı ǵ ında ǵ ı tiller bar degen shamalawdıń keltiriliwi bu ǵ an mısal bola aladı. Tillerdiń sanınıń anıq bolmawınıń ta ǵ ı da bir baslı sebebi — ayırım dúnya tilleri elege shekem hár tárepleme tolıq izertlenbegen. Tillik ayırmashılıq penen dialektlik ayırmashılıqtıń jeterli anıqlanbawı da bu ǵ an sebep boladı. Usınıń menen birge hár túrli etnikalıq toparlardıń bir tilde yamasa óz ara júdá jaqın bol ǵ an tillerde sóylewi múmkin. Bu ǵ an kabardinler menen cherkeslerdiń eki túrli xalıq bolıwına qaramastan kabardin-cherkess degen bir tilde sóylewin, karachay menen balkarlardıń, inglisler menen amerikanlardıń hár túrli xalıq bol ǵ anı menen olardıń da ortaq tilde sóylewlerin mısal retinde kórsetiw múmkin. Kerisinshe, bir xalıqtıń óziniń eki túrli tilde sóylew ja ǵ dayları da ushırasadı. Máselen, komiler eki túrli tilde — komi-zryan, komi-perm tillerinde sóyleydi, mordvalılar erza-mordva, moqsha-mordva degen tillerde sóyleydi. Dúnyada ǵ ı tiller grammatikalıq qurılısı menen sózlik quramı boyınsha da, qollanıwshılarınıń sanı ja ǵ ınan da, rawajlanıw dárejesi menen izertleniw ja ǵ dayı tárepinen de olar hár túrli bolıp keledi. Ayırım tiller o ǵ ada erte zamanlardan berli belgili hám óziniń ádebiy tiline, jazıwına iye, al geypara tiller ilimge jańa ǵ ana belgili bolıp atır hám jazıwı ele tolıq qáliplespegen; geybir tillerde o ǵ ada kóp sanda ǵ ı adamlar (júzlegen million), al gey bir tillerde o ǵ ada az sanda ǵ ı adamlar (bir neshe mıń) sóyleydi; geypara tiller milletlik til bolsa, al ayırım tiller milletler aralıq yamasa xalıqaralıq tiller bolıp sanaladı. Dúnya tilleri ortasında ǵ ı ayırmashılıq hám kóp túrlilikti kóriw menen birge olar ortasında ǵ ı tolıp atır ǵ an ortaq qásiyetlerdiń de bolatu ǵ ınlı ǵ ın umıtpaw kerek. Sebebi, barlıq tiller de seslik til bolıp sanaladı. Al, til sesleri adam músheleriniń (sóylew a ǵ zalarınıń) xızmeti nátiyjesinde júzege shı ǵ adı. Sóylew a ǵ zalarınıń dúzilisi barlıq tilde sóylewshi xalıqlarda bir qıylı. Sonlıqtan da seslik tiller óziniń kóplegen ulıwmalıq hám ortaq nızamlılıqlarına iye boladı. Solay etip, dúnyada mıńla ǵ an tillerdiń bolıwına qaramastan, biz «tiller» haqqında emes, sonıń menen birge pútkil adamzat «tili» haqqında da sóz etemiz. Tiller ortasında o ǵ ada kóp ayırmashılıqlardıń bolıwına qaramastan, olar eń baslı máseleler boyınsha ortaq, ulıwmalıq qásiyetlerge de iye boladı. Juwmaqlap aytqanda tillerdiń mu ǵ darı jóninde ma ǵ lıwmatlar belgili dárejede shártlilik sıpatqa iye bolıp, bunı (dúnya tilleriniń mu ǵ darın) pútkilley anıq san menen atap kórsetiw múmkin emes. Yüklə 285,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|