Til bilimi hám onıń tarawları Til bilimi ilimiy ádebiyatlarda lingvistika 1 dep te aytıladı. Til bilimi —

§ 2. Til biliminiń ornı hám basqa ilimler menen baylanısı 
Barlıq ilimler burın tábiyattanıw ilimleri hám jámiyetlik ilimler dep ekige 
bólinse, keyinirek olar ele de anıqlanıńqırap (saralanıp), tábiyat qubılısların hám 
onıń nızamlılıqların úyretetu
ǵ
ın ilimler 
—
tábiyattanıw ilimleri (tábiyatlıq ilimler), 
jámiyetlik qubılıslardı hám onıń nızamlılıqların úyretetu
ǵ
ın ilimler 
—
jámiyetlik 
yamasa sociallıq ilimler, tábiyat, jámiyet hám oylawdıń ulıwmalıq nızamlılıqların 
úyretetu
ǵ
ın ilim 
—
filosofiya ilimi bolıp úsh topar
ǵ
a bólinetu
ǵ
ın boldı. 
Tábiyattanıw hám jámiyetlik ilimler arasınan awıl xojalıq hám medicina ilimlerin 
óz ishine qamtıytu
ǵ
ın texnikalıq ilimler payda boldı. Sonday-aq, tábiyattanıw hám 
filosofiya ilimleri ortasınan matematikalıq logikanı, kibernetikanı óz ishine 
qamtıytu
ǵ
ın matematikalıq ilimler payda boldı. Ilimniń ósip, rawajlanıwı menen 
olardı bunday toparlar
ǵ
a bóliwde ózgerisler bola beriwi múmkin. 
Til bilimi adamzat tili haqqında
ǵ
ı ilim retinde ol jámiyetlik ilimlerdiń qatarınan 
orın aladı. Biraq hámme alımlar bunday durıs juwmaqqa birden kele qoyma
ǵ
an. 
Kerisinshe, XIX ásirde gey bir ilimpazlar tildi tábiyatlıq qubılıs dep esaplap, til 
bilimin tábiyattanıw ilimleriniń qatarına qosıp qoydı. Máselen, nemis ilimpazı 
Avgust Shleyxer (1821-1868) insan tilin janlı organizmge teńgerdi. Til de janlı 
organizm sıyaqlı tuwıladı, ósip rawajlanadı, jetilisedi, qartayadı hám óledi dep 
túsindirdi. Avgust Shleyxer tildi biologiyalıq qubılıs, ya
ǵ
nıy tábiyat qubılıslarınıń 
bir kórinisi dep esaplay otırıp, onı izertleytu
ǵ
ın ilim bol
ǵ
an til bilimin de 
tábiyattanıw ilimleriniń qatarına qosadı. Avgust Shleyxerdiń bunday etip, tildi 
tábiyat qubılısları menen teńgeriwi pútkilley qáte. Tildi janlı organizm menen 
teńlestiriwdiń ózi túp-tamırınan nadurıs. Janlı organizm bolsa, biologiyalıq nızamlar 
tiykarında payda boladı, rawajlanadı hám óledi. Janlı organizmniń óliwi sózsiz. Al, 
insan tiliniń óliwi, jo
ǵ
alıp ketiwi shárt emes. Durıs, dúnyada joq bolıp ketken, óli 
tiller de bol
ǵ
an. Biraq til qanday janlı organizmlerge salıstır
ǵ
anda da, olardan 
ana
ǵ
urlım uza
ǵ
ıraq jasaydı. Tildiń rawajlanıwı, úlken ózgerislerge ushırawı tábiyiy 
halat, biraq tek siyrek ja
ǵ
daylarda 
ǵ
ana joq bolıp ketiwi múmkin. Janlı organizm 
tábiyiy (biologiyalıq) qubılıs bolsa, til jámiyetlik qubılıs qatarınan orın aladı. 
Olardıń rawajlanıw nızamları hár qıylı: tiri organizm tábiyat nızamları tiykarında, al 
til jámiyet nızamları tiykarında rawajlanadı.
Tildiń jámiyetlik qubılıs bolıwı, onıń jámiyettiń rawajlanıw nızamları tiykarında 
rawajlanıwı, sonıń menen birge tildiń basqa barlıq jámiyetlik qubılıslardan ayrılıp 

---

turatu
ǵ
ınlı
ǵ
ı, onıń tábiyat qubılısları menen de tı
ǵ
ız baylanıslı bolıwı 
—
bulardıń 
bári til biliminiń basqa ilimler ortasında ayrıqsha orındı iyeleytu
ǵ
ınlı
ǵ
ın kórsetedi.
Til bilimi barlıq ilimlerdiń baslı tarawları menen belgili dárejede baylanıslı 
boladı. Basqa ilimlerdiń tabıslarınan paydalana otırıp, til bilimi rawajlanıp baradı. 
Til bilimi bárinen de burın ayrıqsha jámiyetlik ilimler menen tı
ǵ
ız baylanıslı boladı. 
Óytkeni til bilimi tilge jámiyetlik qubılıs sıpatında, jámiyet a
ǵ
zalarınıń pikir alısıw, 
baylanısıw, qarım-qatnas jasaw quralı retinde qaraydı. 
Til biliminiń basqa ayırım ilimler menen baylanısına ayrıqsha toqtap ótemiz.
Eń aldı menen til bilimi ádebiyattanıw ilimi menen, onıń baslı tarawları bol
ǵ
an 
ádebiyat teoriyası, ádebiyat tariyxı, ádebiy kritikası menen tı
ǵ
ız baylanıslı boladı. 
Til bilimi menen ádebiyattanıw ilimleri filologiya
3
ilimin quraydı. Olar ekewi 
áyyemnen bir-biri menen baylanıslı bolıp, olardı bir ilim — filologiya ilimi dep 
esapla
ǵ
an. Áyyemgi Greciyada filologiya termini házirgi mánisin ańlatpa
ǵ
an. 
Áyyemgi greklerde filolog degennen til bilimi, onıń grammatika tarawı menen 
shu
ǵ
ıllanıwshını – grammatist mánisi ańlatıl
ǵ
an. Al, filolog hám grammatist 
túsinikleriniń ayrılıp shı
ǵ
ıwı hám olardıń qarama-qarsı qoyılıwı áyyemgi Rimde 
payda bolıp, filolog degennen ádebiy forma menen ádebiy mazmundı izertlewshi, 
grammatist degennen tildiń grammatikalıq qurılısın, leksikasın hám fonetikasın 
izertlewshi túsinildi. XV-XVI ásirlerde, ya
ǵ
nıy oyanıw dáwirinde klassikalıq 
filologiya payda bolıp, ol tek til hám ádebiyat emes, sonıń menen birge filosofiya, 
tariyx, huqıqtanıw, dintanıw usa
ǵ
an ilimlerdi de óz ishine jámlestirdi. Al, XIX ásirge 
kelgende filologiya qaytadan óz quramına házirgidey tek til bilimi menen 
ádebiyattanıw ilimlerin qamtıytu
ǵ
ın boldı.
Til bilimi menen
 
ádebiyattanıw ilimleriniń úlken bir ilimge jámlestirilip, 
filologiya dep atalıwınıń ózi tosınnan bol
ǵ
an emes. Shınında da ol ilimler óz ara 
o
ǵ
ada tı
ǵ
ız baylanıslı. Til bilimi menen ádebiyattanıw ilimleriniń baylanısı stilistika, 
ádebiy tildiń tariyxı, kórkem ádebiyattıń tili sıyaqlı til bilimi tarawlarında ayrıqsha 
anıq kórinedi. Sonıń menen birge kórkem tekstti izertlew usılları boyınsha tilshi 
(lingvist) menen ádebiyatshı ayrılıp turadı. Ádebiyatshı tilge kórkem formanı júzege 
shı
ǵ
arıwshı, sóz óneri retinde qaraydı; tilshi tilge (kórkem tekstke) adamnıń 
(sóylewshiniń) sóylew xızmetiniń nátiyjesinde oydıń júzege shı
ǵ
arılıwı, til 
normasınıń ámelge asırılıwı retinde qaraydı. Kórkem ádebiyattıń ádebiyattanıw 
iliminiń tiykar
ǵ
ı izertlew obyektisi bolıwı, al kórkem ádebiyattıń eń tiykar
ǵ
ı hám 
birinshi elementi xızmetin tildiń atqarıwınıń ózi til bilimi menen ádebiyattanıw 
ilimleriniń tı
ǵ
ız baylanıslı ekenligin kórsetedi.
Til bilimi xalıqlardıń tariyxın izertleytu
ǵ
ın ilim bol
ǵ
an tariyx ilimi menen tı
ǵ
ız 
baylanıslı boladı. ulıwma insan tiliniń payda bolıwı menen jeke tillerdiń kelip 
shı
ǵ
ıwı jóninde sóz etkende, tillik qubılıslardıń ózgeriske ushıraw sebeplerin 
anıqlawda til bilimi tariyx ilimine súyenedi. Kerisinshe, tariyx ilimi de til biliminiń 
jetiskenliklerinen paydalanadı. Til tariyxı sol tildi payda etiwshi hám qollanıwshı 
xalıqtıń tariyxınıń ayrıqsha bir kórinisi bolıp tabıladı. Sonlıqtan da belgili bir xalıqtıń 
tilin, ásirese tiliniń tariyxın izertlegende, sol tilde sóylewshi xalıqtıń tariyxınan onı 
3
Filologiya – grekshe fileo – «súyemen», logos – «sóz» degen sózlerdiń birigiwinen jasal
ǵ
an atama
.

---

bólek qaraw
ǵ
a bolmaydı. Tariyx ilimi de xalıqtıń tariyxın izertlewde tillik 
qubılıslardıń túrli tariyxıy dáwirlerde ózgerislerge ushırawın esapqa almawı 
múmkin emes. Xalıqlardıń kelip shı
ǵ
ıwın (etnegenezin), olardıń mádeniyatınıń 
ósiwin hám tutas jámiyettiń rawajlanıwın túrli tariyxıy basqıshlarda izertlewde, 
xalıqlardıń óz ara baylanısın, bir-birine tásirin anıqlawda tariyx ilimi sózsiz til 
biliminiń jetiskenliklerine súyenedi. 
Til bilimi tariyx iliminiń baslı tarawları bol
ǵ
an