Tofiq (41): tofiq (31). qxd qxd
Yüklə 43,52 Kb. Pdf görüntüsü
|
Üç günlük yolu – 5 Bir gündə keçib, – 5 Mənzilə yetdi. – 5 Nəzəri ədəbiyyatda söyləndiyi (5, 640-645) və dil faktlarında göründüyü kimi, qədim türk şe’rində bu təzahür forması da var ki, qafiyə və alliterasiya olmadan da, bərabər hecalardan təşkil olunma yolu ilə mis- ralaşaraq söz qrupları şe’r melodiyası yaradır: eyni nəfəs-tələffüz həcmi bərabər dalğa kəsikləri yaratmaqla ritm formalaşdırır – yuxarıda verilən qafiyəsiz və alliterasiyasız üç misrada gördüyümüz kimi. Həmin mis- ralarda melodik intonasiya yaranmasında bir göstərici də var: ancaq və yalnız incə saitlər işlənmişdir. Ümumən nağıllarımız belə başlanır: Biri varıdi, biri yoxudu, filan ölkədə bir padşah varıdı. Onun filan adda qızı varıdı. Adətən bu cüm- lələri nəsr sayırlar. Bir qədər diqqətlə, analitik şəkildə yanaşanda görünür ki, bu, beş və altı hecalı şe’r misralarıdır (qədim türk şe’rində, dediyimiz kimi, misralar arasında 1-2 heca fərqi normal hesab olunur). Belə: Biri varıdı. – 5 Biri yoxudu, – 5 Filan ölkədə – 5 Bir şah varıdı – 5 Onun filan adda – 6 Qızı varıdı. – 5 Göründüyü kimi, şe’r əski qəlibini saxlamış, sadəcə, dili lüğətcə müasirləşmişdir. Şe’r nağıl dilinin nəsrinə qarışmış, ancaq intonasiya böl- güsü əriyib itməmişdir. Vaxtilə müəyyən poetexnik ölçülərlə yarandığına, həm heca, həm də qafiyə (varıdı təkrarı qafiyədir) əsasında yarandığına görə, həmin ölçülərlə uzun zaman işləndiyinə görə tarixən dəyişmələrə müqavimət göstərmişdir. Şe’r qəlibinin mühafizəkarlığı prinsipi ilə izsiz- əsərsiz itib-getməmişdir. Bu mühafizəkarlığın ən tipik nümunəsi kimi «Az getdi…» şe’r parçasına diqqət yetirmək kifayətdir. Hətta bu gün bə’zi hallarda «az getdi, çox getdi…» deyilir və bu halda qafiyə pozulur, ancaq heca bərabərliyi qalır ki, bu da poetexnik göstərici kimi misranın tələffüz ritmini saxlayır. O biri tərəfdən, «az getdi, çox getdi» misraların- da sintaktik paralelizm mövcuddur ki, bu da poetik tə’minat üçün vasitədir. Üçüncü tərəfdən, az və çox sözlərinin arasında az və uz (uz «uzun» sözünün kökü olmaqla «çox» mə’nasını ifadə edir) leksik vahidlərinin arasındakı təzad, mə’na qarşıdurması ilkin poetik seman- 2011/ IV 46 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com tikanı qoruyur. Yə’ni cümlələrin misra olaraq və bununla da şe’r faktı olaraq qalması tə’min olunmuş olur. Başqa bir cəhət «çox»un «uz»la heca həcminin uyğunluğu (birhecalılığı) əski poetik qəlibi dağılmağa qoy- mamışdır. İkinci nümunədə (Biri var idi…) beş heca sistemində altı hecalı mis- ranın olması da (Onun filan adda…) qədim türk şe’rinin xüsu siy yət lə rin - dəndir. Hələ o başqa məsələdir ki, burada konkret şəkildə hecası uyğun gələn bir qız adı olardısa, beş hecalılıq sistemi pozulmaya bilərdi, mə - sələn, belə: Gülər adında Qızı varıdı. Əlbəttə, dediyimiz kimi, qədim türk şe’rinin quruluş prinsipinə görə misralardakı -ıdı ( siz) də keçinilir və heca bərabərliyinin yaratdığı ritm – intonasiya, təzad – antonimlik və başqa texniki göstəricilər şe’r dili quruculuğunun bütün yükünü öz üzərinə götürür. Nağıllarımızda personajın uzun-uzun yollar keçməsi, mənzilinə uzun axtarışlardan sonra gəlib çıxması tez-tez bu sintaktik biçimdə verilir: Bu dağ mənim, o dərə sənin, o dərə mənim, bu dağ sənin… Bu nəsr nümunəsi rahatca əski şe’r qəlibi ilə misralanır: Bu dağ mənim, O dərə sənin. O dərə mənim, Bu dağ sənin… Əski şe’rin bütün göstəriciləri burada özünü göstərir: həm leksik para- lelizm (bu, o, dağ, dərə, mən, sən), həm sintaktik paralelizm (bu dağ, o dərə); eyni zamanda morfoloji paralelizm iştirak edir ki (mən+im, sən+in), bunlar həm də qafiyə deməkdir. Qadın gözəlliyinin mübaliğəli ifadəsi üçün çox nağıllarımızda bu müqayisəyə rast gəlirik: əvvəlcə, «bu şahın qızı», «bu vəzirin qızı», «bu gözəl» subyektləri gəlir və ardınca söylənir: Aya deyir: sən çıxma, mən çıxım, Günə deyir: sən çıxma, mən çıxım. Suya deyir: sən axma, mən axım. Bu cümlələr, sadəcə, qrammatik nitq vahidləri deyil, poetik ifa - dələrdir. Yazılışda bunlar, dilçilik termini ilə desək, sətirlər deyil, poe-tik termin olaraq misralardır və bunlar əski şe’rin sonrakı kəsik-kəsik yaşan- tılardır. Budur həmin misralar: 2011/ IV 47 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Aya deyir: – 4 Sən çıxma, – 3 Mən çıxım. – 3 Günə deyir: – 4 Sən çıxma, – 3 Mən çıxım. – 3 Suya deyir: – 4 Sən axma, – 3 Mən axım. – 3 Nəsr şəklində verilən şe’r nümunələri dastanların da dilində rastlanır. Məsələn, «Koroğlu» dastanında belə cümlələr var: Az getdi, çox dayandı. Çox getdi, az dayandı. Yolda yel oldu əsdi, bulaqda mənzil kəsdi. Günlərin bir günündə gəlib Çardaqlı Çənlibelə çatdı. Bu cümlələr belə misralardan ibarətdir: Az getdi, Çox dayandı. Çox getdi, Az dayandı. Yolda yel oldu əsdi, Bulaqda mənzil kəsdi. Günlərin bir günündə Gəlib Çardaqlı Çənlibelə Çatdı. Dil nümunəsindən göründüyü kmi, qısa misralar, qədim şe’rdə olduğu kimi, qafiyə prinsipi ilə yox, məhz heca ölçüsü ilə ritmlənir. Uzun mis- ralar isə ya qafiyə (əsdi – kəsdi), ya da alliterasiya ilə (yolda yel; günlərin bir günündə gəlib; Çardaqlı Çənlibelə çatdı) şe’rləşir. Yaxud başqa nümunə: Az getdi, üz getdi. Təpə aşdı, düz getdi. Gecələrin birində gedib Çənlibelin ətəyinə çatdı. Cümlələrin əsli bu misralar olmuşdur: Az getdi, Üz getdi. Təpə aşıb Düz getdi. Gecələrin birində Gedib Çənlibelin ətəyinə çatdı (1). 2011/ IV 48 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 43,52 Kb. Dostları ilə paylaş:
|