Toshkent davlat agrar universiteti botanikadan laboratoriya

 87
Urug‘kurtak markazida murtak xaltachasi bo‘lib, bunda urug‘lanish ja-
rayoni sodir bo‘ladi. 
BIR UYLI VA IKKI UYLI O‘SIMLIKLAR. 
Changchi va urug‘chining bir gulda bo‘lish bo‘lmasligiga qarab, o‘simlik 
gullarining jinsi farqlanadi. Agar gulda ham urug‘chi (onalik), ham changchi 
(otalik) mavjud bo‘lsa, ikki jinsli gul, faqat changchi yoki urug‘chidan biri bo‘lsa, 
bunday gullar ayrim jinsli gullar deyiladi. Ayrim jinsli gullar bitta o‘simlikda joy-
lashsa, bir uyli o‘simliklar deyiladi. (masalan, makkajo‘xori, tarvuz, yong‘oq, 
qovun). Agar changchi gul bir o‘simlikda, urug‘chi gul ikkinchi o‘simlikda bo‘lsa, 
ikki uyli o‘simlik deyiladi. (Masalan, pista, nasha, tol, terak, tut, zarang daraxti va 
boshqalar). 
IShLASh TARTIBI VA TOPShIRIQLAR. 
1.G‘o‘za gulidan pintset bilan etilgan changchini uzib oling, ustara 
yordamida kesib, ko‘ndalang kesmalar tayyorlang. Tayyorlangan kesmalardan bi-
rini buyum oynasidagi glitserin tomchisiga soling. Uni mikroskop yordamida avval 
kichik, keyin esa katta ob'ektivda kuzating. 
G‘o‘za guli changdonining ko‘ndalang kesimini mikroskopda 
ko‘rganingizda uni to‘rt xonadan iborat ekanligini ko‘rasiz. Changdonning 
markaziy qismida ikkala changdonni bog‘lab turadigan bog‘lagich borligiga e'tibor 
bering. G‘o‘za gulini changchisi va chang rasmini daftarga chizib oling. 
2.G‘o‘za guli urug‘chi tugunchasidan ko‘ndalang kesmalar tayyorlang. 
Tayyorlangan kesmalardan birini olib buyum oynasidagi glitserin tomchisiga sol-
ing. Shundan so‘ng mikroskop yordamida tugunchaning tuzilishi va undagi 
qismlarni kuzating. Ularni rasmini chizib oling. 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 88
 
 
 
42-rasm.Birikkan aktinomorf gultoj shakillari: 
A-gildiraksimon,Б-voronkasimon(tamakida), 
B-qongiroqsimon(pechakda),Г-Д-trubkasimon 
(kungaboqarda) 1-trubka,2-plastinka,3-tumshukcha 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 89
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
43-rasm.Birikkan zigomorf gultoj: 
             A-zigomorf,Б-assimetrik,1-ikkilabli shalfeida, 
2-tilsimon qoqi otda 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 90
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
44-rasm.Changchi tiplari: 
A-labguldoshlarda,Б-krestguldoshlarda,B-dukkakdoshlarda, 
Г-murakkabguldoshlarda 
 
 
 
 
 
 
 

---

 91
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
45-rasm.Changchining tuzilishi: A-changchining arxesporiya xonasi, 
Б-etilgan changdoning tuzilishi:1-epiderma,2-fibroz kavat,3-buzilaetgan 
Xujayralar,4-tapetum,5-arxisporiyalar,6-changmikrosporalari, 
C-
 
etilgan chang(g'uza gul changining kundalang kesimi)1-eksina, 
2-
 
intina,3-teshikcha,4-vegetativ yadro,5-generativ xujayra, 
 
 
 

---

 92
 
 
 
 
 
 
 
 
 
46-rasm.Urugchilarning umumiy korinishi: 
A-tamakida,Б- lolaqizgaldoqda,B-apokarp urugchi(magnoliyada) 
1-tuguncha,2-ustuncha,3-tumshuqcha 
 
 
 
 

---

 93
 
 
47-rasm.Urugchining joylashishi: 
A-Б –ustki tuguncha,B-pastki tuguncha, 
Г-orta joylashgan tuguncha 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 94
 
 
 
 
 
48-rasm. Xar xil  tipdagi urug kurtaklar: 
1-2-togri urugkurtak,3-4 kamilatrop – egri urugkurtaq,, 
5-6- anatrop-teskari urug kurtaq,1-3-5-tashki korinishi, 
2-4-6-kesilgan urugkurtakning korinishi: 
a-sirtki integument,б-ichki integument,B-nutsellus, 
г-urugkurtaq xaltachasi,e-xalaza 
 
 
 
SAVOLLAR. 
1.Gul deb nimaga aytiladi va u qanday funktsiyani bajaradi? 
2.To‘g‘ri gul bilan noto‘g‘ri gul qanday farq qilish mumkin ? 
3.To‘liq gul bilan to‘liqsiz gulni qanday farqi bor? 
4.Changchi va urug‘chi qanday qismlardan tuzilgan? 
5.Tuguncha tiplarni aytib bering? 
6.Ikki uyli o‘simlik bilan bir uyli o‘simlikni farqini aytib bering? 

---

 95
 
14- MAVZU: GUL FORMULASI VA DIAGRAMMASI. 
TO‘PGULLAR MORFOLOGIYaSI. 
 
MAVZUNING MAQSADI: Gul formulasi va diagrammasini tuzishni, 
hamda to‘pgul turlarini o‘rganish. 
KЕRAKLI JIHOZLAR: lupa, preparoval nina, buyum oynasi, tirik va 
fiksirlangan qovoq, karam, lola gullari. Gerbariy kollektsiyasi, bug‘doy, jo‘xori, 
sabzi,piyoz to‘pgullari, rasmlar va jadvallar  
UMUMIY TUShUNShA: Gul tuzilishini qisqa qilib shartli ravishda bel-
gilash uchun maxsus formulalar qo‘llaniladi. Gul tuzilishi harf, raqam va belgilar 
bilan formula shaklida ifoda etiladi. Masalan: aktinomorf (to‘g‘ri) – gul yulduzcha 
( ) bilan, zigomorf (noto‘g‘ri) gul (
) strelka bilan belgilanadi. Bir jinsli otalik ♂ 
(mars), bir jinsli onalik ♀ (venera) astronomik belgisi bilan va ikki jinsli gullar (    
) belgisi bilan belgilanadi.  
Oddiy gulqo‘rg‘on (Perigonium) «P» harfi bilan, kosachabarg (Calyx) 
«Ca» harfi bilan, tojibarg (Corolla) «Co» harfi bilan, changchi (Androeceum) «A» 
harfi bilan, urug‘chi (Gynoeceum) «G« harfi bilan ifodalanadi. 
Gul formulasida bir doiradagi a'zolarning soni raqamlar bilan yoziladi, 
agarda gulning biror a'zosi 10-12 tadan ko‘p bo‘lsa cheksiz (
) belgisi bilan, o‘sha 
doirada a'zolarning yo‘qligi – nol' bilan, o‘sha doirada a'zolarning birikib ketgan-
ligi - qavslar bilan, biror xil organlarning bir necha doira bo‘lib, joylashishi plyus 
(+) bilan ko‘rsatiladi. Tuguncha ustki bo‘lsa mevachibargchalar sonini ifodalovchi 
raqam ostiga yoki aksincha ostki bo‘lsa, ustiga chiziladigan chiziq bilan (bu raqam 
bilan mevabargchalari soni belgilanadi) ifodalanadi. 
Masalan, karam gulining formulasi        Ca
4 
Co
4
A
4+2
G
(2) 
 
Qovoq gulining formulasi          
               ♂ Ca
(5)
Co
(5)
A
 (2)+(2)+1
 -otalik gulining formulasi 
                   ♀ Ca
(5) 
Co
(5)
G
(3)
 -onalik gulining formulasi 
 
Lola gulining formulasi        P
3+3
A
3+3
G
(3)    
  
 
Beda gulining fорmulasi   
        Ca
5
Cо
1+2+(2)
A
(9)+1
G
1 
 
Tol gulining formulasi ♂ P
0
A
2 
- otalik gulining formulasi 
                              ♀  P
0
G
2 
- onalik gulining formulasi 
Har bir gul tuzilishini diagramma shaklida ko‘rsatish u to‘g‘risida yaanada 
to‘laroq tushuncha beradi, chunki diagrammada gul a'zolarining bir-biriga nisbatan 
olgan o‘rni ham ko‘rinib turadi, shunday ekan buni formulada ifoda etib 
bo‘lmaydi. 
Diagrammalar ochilmagan gul kurtaklarining ko‘ndalang kesimiga qarab 
tuziladi. Kosachabarglari ko‘pincha katta qavs, tojibarglar kichik qavs bilan bel-
gilanadi, otaliklar ochilmagan changdondan o‘tgan ko‘ndalang kesim, ginetsey esa 

---