Toshkent davlat yuridik universiteti jinoyat huquqi kafedrasi voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olish
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
| s
ostiologik yondashuvlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu ta`limotlarning asosiy xususiyati shundan iboratki, ular avvalo ekzogen omillarga va ularning ko`pligiga e`tibor beradi. XVI asrdayoq Tomas Mor o`zining “Utopiya” asarida ingliz jamiyatida jinoiy xulq-atvor ayrim shaxslarning qashshoqligi va ayrim shaxslarning parazitik turmush tarzi bilan birligidan kelib chiqqanligi ta`kidlangan. Kampanella (XVII asr) “Quyosh shahri” asarida jinoyatchilik ko`pchilik odamlarning qashshoqligi bilan bog`liqligini, jamiyatni odillik va jamiyat a`zolarining tengligi prinsplarida qayta qurish zarurligini ta`kidlaydi. J.P.Marat (1743-1793), A.N.Radishchev (1749-1802) asarlarida jinoyatchilik bir odamning boshqa odamga zulm o`tkazishi, jamiyatdagi zo`ravonlik, adolatsizlik bilan bog`lanadi. Golland kriminologi Van-Gamel (1842-1917) sostiologik maktab doirasida ijtimoiy omillarga, ular orasida esa-iqtisodiy shart-sharoitga (ayniqsa, boyish ishtiyoqiga) alohida e`tibor berdi. 24 Nemis kriminalisti List (1851-1919) jinoyatchilikka nafaqat jamiyatning iqtisodiy sharoitlari, balki urush, alkogolizm, ba`zi bir urf-odatlar va udumlar, tarbiyadagi qusurlar va prostitutsiya ham ta`sir ko`rsatishini ta`kidladi. Belgiyalik kriminolog Bonger (1876-1940) jinoyatchilikni avvalo ijtimoiy tuzum mahsuli deb tavsifladi. Bundan tashqari, u bolalar mehnati, uzun ish kuni, iqtisodiy tangliklar, ro`zg`ordagi kamchiliklar kabi ijtimoiy omillarni ham keltirgan. N.F.Kuznetsova fikriga ko`ra, salbiy iqtisodiy, mafkuraviy, madaniy, tarbiyaviy, tashkiliy, boshqaruv, ijtimoiy-psixologik omillar majmui jinoyatchilikka sabab bo`ladi. L.I.Spiridonovning fikricha, jinoyatchilikning alohida sabablari mavjud emas: ayni bir maxsus hodisalar har xil sharoitda turli ijobiy yoki salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. A.A.Piontkovskiy jinoyatchilik sabablarining asosiy mazmuni jamiyat a`zolarining muttasil o`sib boruvchi ehtiyojlari bilan ularni qondirish moddiy vositalari o`rtasidagi qarama- qarshilikdan iboratdir, deb ta`kidlaydi. S.A.Domaxin esa, aksincha, ijtimoiy munosabatlar g`ayriijtimoiy qarashlar va jinoyatlarga sabab bo`lishi mumkin emas, degan fikrni ilgari suradi 20 . Jinoyatchilik iqtisodiy nazariyasi bo`yicha Vestfaliya universiteti kriminologiya institutining rahbari Gans Ioaxim Shnayder jinoyatchilik sabablarining uch iqtisodiy nazariyasini qayd etadi: 1) depressiya nazariyasi-kon`yunktura yuqori bo`lgan davrda jinoyatchilik kamayadi, iqtisodiy depressiya davrida esa-ko`chayadi; 2) ekspansiya nazariyasi-iqtisodiyot o`sishi bilan jinoyatchilik ham o`sib boradi, iqtisodiy o`sish pasayishi bilan esa-pasayadi; 3) depressiya va ekspansiyaning uyg`unlik nazariyasi-iqtisodiyot yuksalgan va pasaygan paytlarda jinoyatchilikning o`sishi ro`y beradi 21 . Professor V.S.Volkov g`ayriijtimoiy xulq-atvor deformastiyasining o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan xolda, jinoyatchilik sabablari va 20 Sattorova M. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini oldini olish. - T.: TDYI. 2006. 21 Abdurasulova Q., Nizova S. Jinoyatchilik va jinoyatchi shaxsi muammolari. - T.: TDYI. 2006. 25 shartlarini uch guruh (kompleks)ga ajratishni taklif qiladi: a) jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining o`ziga xos xususiyatlari bilan bog`liq sabablar va shartlar; b) shaxsning jamiyatga integrastiyalashuvi, uning ijtimoiy-psixologik o`ziga xosliklari bilan bog`liq sabablar va shartlar; v) ijtimoiy munosabatlarni ijtimoiy-huquqiy tartibga solish va huquqiy tartibotdagi, huquqbuzarliklarning oldini olishdagi kamchiliklar bilan bog`liq sabablar va shartlar. O`z navbatida, mamlakatimiz huquqshunos olimlarining fikriga ko`ra voyaga yetmaganlar o`rtasida jinoyatchilik sabab va shart-sharoitlari quyidagicha tasniflagan 22 : ( -ilova ) Voyaga yetmaganlar jinoyatchilining kelib chiqish sabab va shart- sharoitlarini aniqlashda o`smirlar o`rtasida o`tkaziladigan sostiologik tadqiqotlar ham muhim o`rin egallaydi. Xususan, tadqiqotchi M.Xodjaev tomonidan ushbu muammo bo`yicha o`tkazilgan sostiologik tadqiqot natijalarida diqqatga sazovor holatlar aniqlangan 23 . Jumladan, tarbiya koloniyasida g`araz maqsaddagi jinoyatlari uchun jazoni o`tayotgan o`smirlarga: “Siz hayotda erishishni istayotgan muvaffaqiyatlardan eng muhimi qaysi?”, deb berilgan savolga respondentlar tomonidan moddiy ta`minlanganlik, boylik-14,0 foiz, yuqori ma`lumotlilik, madaniyatlilik, bilimdonlik-4,0 foiz, mashxurlik, shon-shuxrat, xurmat-1,0 foiz, atrofdagilarning xurmatiga sazovor bo`lish-12,0 foiz, obro`li oshna – og`aynilar orttirish-7,0 foiz, katta xaq to`lanadigan ish topish- 15,0 foiz, hech narsaga muhtojlik sezmasdan erkin yashash- 17,0 foiz, va boshqa javoblar- 2,0 foiz ekanligi ma`lum bo`lgan. Bu ma`lumotlar voyaga yetmaganlar asosan, moddiy boyliklarga erishishga intilishlarini ko`rsatadi. Olingan javoblarni muayyan tartibda joylashtiradigan bo`lsak, yaxshi oilaga ega bo`lishga intilishdan tashqari, 22 Abdurasulova Q. Kriminologiya (albom sxemalar). - T.: TDYI. 2004. -B.Sh-18. 23 Xodjaev M. Voyaga yetmaganlar jinoiy guruh ishtirokchilari. -T.: Hayot va qonun. 2005. -B.75 26 dastlabki uch o`rinni moddiy farovonlik, to`kinlik bilan bog`liq hayotiy muvaffaqiyatlar egallaydi. Yuqori ma`lumot olish, madaniyatli bo`lish, bilimdonlik hayotiy muvaffaqiyat sifatida oxirgi o`rinni egallaydi. O`quvchi-yoshlar orasida olib borilgan sostiologik tadqiqotlar respondentlarning 80 foizi moddiy farovonlikni ta`minlashni o`z hayotining asosiy maqsadi deb hisoblashini ko`rsatdi. So`ralganlarning 40 foizi “qayg`usiz, maishatda yashash” imkoniyatini hayotdagi ideali, deb qayd etishgan. Moddiy ne`matlar egasi bo`lishga intilish sodir etilgan jinoyatning motivida bevosita namoyon bo`ladi. Jinoyat ishlarini o`rganish, jazoni o`tayotgan shaxslar orasida o`tkazilgan so`rovlar jinoyatlarning quyidagi motivlarini aniqlash imkonini berdi: pul, boylik to`plash-7,0 foiz, qimmatbaxo buyumlar sotib olish-10,0 foiz, zaruriy hayotiy ehtiyojlarini qondirish-42,0 foiz, o`z oilasiga yordam berish-17,0 foiz, spirtli ichimliklar, giyohvand vositalar iste`mol qilish bilan bog`liq motivlar-13,0 foizni tashkil etadi. Bu raqamlardan ko`rish mumkinki, g`araz niyatdagi jinoyatlar asosan moddiy boylikni harid qilish uchun pulni egallash bilan bog`liq. Spirtli ichimliklar, giyohvandlik vositalarini iste`mol qilish bilan bog`liq motivlarning ulushi ham ancha katta. So`rovnomaning: «jinoyat sodir etgandan keyin nimani xis qildingiz?» degan savolga jazoni utayotgan o`smirlar berishgan javoblar quyidagicha: qoniqishni-3,0 foiz, sodir etgan qilmishi uchun jazodan qurqishni-24,0 foiz, oshna-ogaynilarning qoralashidan qurqishni-6,0 foiz, uyat xissini, o`z qilmishini qoralash kabi ijobiy tuygularni xis etishgani qayd etilgan. O`smirlarning atigi 14,0 foizi jinoyat sodir etgani uchun ota-onasi urishishidan qo`rqqan. Bu bejiz emas, chunki jami holatlarning 24,0 foizida aybdorlarning oila a`zolari sodir etilayotgan jinoyatlardan xabardorlar, ayrim holatlarda esa, jinoiy faoliyatni qo`llab-quvvatlaganlar. Bu ma`lumotlar “o`z oilasiga yordam berish” motivi hamda aybdorning o`g`irlangan moldan qanday foydalangani bilan bog`lanadi. “O`g`irlangan molni nima qilgansiz”, degan savolga jinoyat ishtirokchilari shunday javob berishgan: oilamga berdim-24,0 foiz, o`zimga ishlatdim-35,0 foiz, oshna – og`aynilarimga berdim-12,0 foiz, sotdik, pulini 27 bo`lishib oldik-10,0 foiz, birgalikda sovurdik-8,0 foiz, foydalanishga ulgurmadik, chunki uni ichki ishlar xodimlari olib quydi-11,0 foiz. Yuqoridagilarga ko’ra, ota-onalarning to`rtdan bir qismi o`z farzandining jinoiy qilmishidan xabardor bo`libgina qolmasdan, balki o`g`irlikdagi mol-mulkdan birgalikda foydalangan va shu tariqa o`smirni yangi jinoyat sodir etishga rag`batlantirgan. Yuqoridagi fikrlardan xulosa qilib, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining sabablari va ularni keltirib chiqarayotgan shart -sharoitlarni quyidagi shaklda klassifikastiya qilish mumkin: 1. Latent jinoyatchilik, ya`ni voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar turli sabablarga ko`ra huquqni muxofaza qilish idoralari tomonidan ro`yxatga olinmasligi ularning kelgusida og`irroq jinoyatlar sodir etishlari uchun zamin yaratmoqda. 2. Voyaga yetmaganlarning hech bir qiyinchiliksiz moddiy ne`matga ega bo`lishga intilishlari turli jinoyatlar sodir etishiga olib keladi. 3. Tarbiyasi og`ir va muqaddam sudlangan voyaga yetmaganlar bilan ichki ishlar idoralari voyaga yetmaganlar orasida huquqbuzarliklarni oldini olish guruhi nozirlari tomonidan profilaktika ishlari O`zbekiston Respublikasi IIVning talabi asosida olib borilmasligi ham turtki bo`lmoqda. 4. Voyaga yetmaganlar bo`sh vaqtlarini unumli tashkil etishda yo`l quyilayotgan kamchiliklar, ya`ni yoshlarni darsdan bo`sh vaqtlarida turli to`garaklarga jalb etish ishlarida tegishli tashkilot va muassasalarida tashabbuskorlikning etishmasligi o`rin tutib kelmoqda. 5. Voyaga yetmaganlarning bandligini ta`minlashda yo`l quyilayotgan kamchiliklar, ya`ni voyaga yetmaganlarni ish bilan ta`minlash hamda mehnat qonunida belgilangan rag`batlarni yetarli darajada ta`minlanmasligi ham o`zining ta`sirini o`tkazmoqda. Bunda joylardagi o`qimasdan-ishlamasdan yurgan voyaga yetmaganlar sonini aniqlash bo`yicha ma`lumotlar muntazam monitoring yo`lga quyilmaganligi va amalga oshirilayotgan ishlar talab darajasida tashkil etilmayotganligi oqibati deb hisoblash mumkin. 1. Katta yoshdagi jinoyatchilar tomonidan voyaga yetmaganlarni 28 huquqbuzishlarga yoki turli g`ayriijtimoiy harakatlarga jalb qilinishi hamda ichki ishlar idoralari xodimlari tomonidan muqaddam sudlanganlar bilan tarbiyaviy ishlarini tashkil etishda yo`l quyilayotgan kamchiliklarning ham o`rni beqiyosdir. 2. Ta`lim muassasalari o`qituvchilarning jinoyat sodir etib shaxsiy o`rnak ko`rsatishlari ham yoshlarga o`zining ta`sirini o`tkazmoqda. 3. Ota-onalarning o`zaro noma`qul munosabatlari, ya`ni muntazam spirtli ichimlikka ruju quygan ota-onalarning farzandlari taqdiriga befarqlik munosabati yoki ota-onalarning ajralib ketishi holatlariningyildan-yilga ko`payib borayotganligi hamda ota-onalarning farzandlari tarbiyasi ustidan nazoratni susaytirib yuborganligi, shuningdek, farzandlari tomonidan sodir etilayotgan huquqbuzarlik yoki jinoyatga nisbatan qarshi keskin choralar ko`rilmasligini qayd etish zarur. 2012-yilda respublika miqyosida deyarli 20 mingta oila barbod bo`lgan 24 . 4. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olishga qaratilgan qonun normalarini qo`llash bilan bog`liq holatlar ham bevosita o`zining ta`sirini o`tkazmoqda. Masalan, komissiyalarning huquqbuzar voyaga yetmaganlarga jazo tayinlash jarayonida yo`l quygan xato va kamchiliklari, ularning kelgusida jinoyat sodir etishlari uchun zamin yaratadi. 24 O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi voyaga yetmaganlar ishlari bo`yicha kommissiya qarori -T.: 2012-yil 11-aprel. |