Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi "botanika" fanidan o

220 
 
 
Oqsillar oziqa moddalar sifatida o‘simliklar urug‘ida oddiy va murakkab aleyron  yoki 
protein donachasi holida to‘planadi.  
 
Aleyron  donachalar  yumaloq  yoki  oval  shaklida  bo‘lib,  hujayra  shirasining  qurib 
quyuqlanishidan hosil bo‘ladi.  
 
Mayda aleyron  donachalari oddiy aleyron donachalari deyilib, uning tarkibida boshqa 
qo‘shilmalar bo‘lmaydi.  
 
Murakkab  aleyron  donachalar  yirik  va  murakkab  tuzilishga  ega  bo‘lib  ularning 
tarkibida glaboid va kristalloidlar mavjud bo‘ladi.  
Yog‘lar.   
 
Yog‘lar  yumaloq,  tiniq  tomchi  shaklida  bo‘lib  o‘simliklarning  mevasi  va  urug‘ida 
to‘planadi. Suvda erimaydi, ammo efir va benzin kabi organik erituvchilarda eriydi.  
 
2. Darsning vazifasi:  
 
Hujayradagi zapas oziqli moddalar va ularning aniqlash reaktsiyalarini o‘rganish.  
3. O‘quv jarayonining mazmuni: 
2.
 
Zapas oziq moddalarning ahamiyati  
3.
 
Zapas oziq moddalarning turlari  
4.
 
Oqsillar – tuzilishi uchraydigan joyi 
5.
 
Yog‘lar – tuzilishi uchraydigan joyi  
6.
 
Uglevodlar – tuzilishi uchraydigan joyi  
7.
 
Oziqli moddalarni mikroreaktsiyalar bilan aniqlash usullari  
4.  O‘quv  jarayonini  amalga  oshirish  texnologiyasi  (metod,  forma  (shakl),  vosita,  usul, 
nazorat, baholash). 
a) Darsning turi – suhbat  
b) Metod – Bumerang, Blits o‘yin, Vertushka  
v) Forma – (shakl) guruh 
g) Vosita – doska, tarqatma material, mikroskop, tayyor preparatlar, tablitsa  
d) Usul – nutqli  
e) Nazorat – kuzatish (ko‘rish) 
j) Baholash – o‘z-o‘zini va umumiy baholash  
5. Metod – Bumerang, Blits o‘yin, Vertushka 
 
Bumerang treningi.  
 
Talabalar  kichik  guruhlarga  bo‘linadi  va  vazifa  yozilgan  material  tar?atiladi.  har  1  ta 
guruh o‘z fikrlarni bayon qiladi va guruh orasida savol javob ketadi.  
1 – guruhga beriladigan vazifa 
1.
 
Zapas oziq moddalar o‘simlikning qaysi organidagi hujayralarida to‘planadi  
2.
 
Zapas oziq moddalarning vazifasi   
3.
 
Zapas oziq moddalarning xillari  
2 – guruhga beriladigan vazifa 
1.
 
Uglevodlarning tuzilishi va ularning aniqlash usuli 
2.
 
Oqsillarning tuzilishi va ularning aniqlash usuli  
3.
 
Yog‘larning tuzilishi va ularni aniqlash usuli  
 
Vertushka metodi 
 
№  hujayradagi zapas oziq mod-dalar va 
plastidlar 
 
Sudan III 
 
Lyugol 
 
yashil 
 
sariq 
qizil 
 
rangsiz 
 

---

221 
 
1 
 
2 
3 
4 
5 
6 
Kraxmal  donachalari  ko‘kim-tir 
binafsha ranga bo‘yaladi.  
Yog‘ tomchisi qizil ranga bo‘yaladi. 
Oqsil  donachalari  tilla  sariq    rangga 
bo‘yaladi 
Xloroplast 
Leykoplast  
Xromoplast 
 
 
 
 
 
 
6. Mustaqil bajarish uchun vazifalar.  
1 – topshiriq: hujayradagi zapas oziq moddalarni aniqlash.  
Ob’ektlar: kanakunjut urug‘i, kartoshka tuganagi  
1  –  tajriba:  Kartoshka  tuganagidan  ozrog‘  qirqib  olib  buyum  oynasiga  qqo‘yiladi  va  uning 
ustiga  Lyugol  eritmasi  tomizib  qoplog‘ich  oyna  bilan  yopib  mikroskopda 
ko‘riladi.  Bunda  kraxmal  donachalari  ko‘kimtir  binafsha  ranga  bo‘yalgani 
kuzatiladi.  
2  –  tajriba:  Kanakunjut  urug‘ining  qattiq  po‘sti  olib  tashlanib,  mag‘izi  buyum    oynasiga 
surtiladi. Uning ustiga Sudan III eritmasi tomizib qizdiriladi. So‘ng bir tomchi suv 
tomizilib  qoplag‘ich  oyna  bilan  yopib  mikroskopda  ko‘riladi.  Bunda  yog‘ 
tomchilarining qizil ranga bo‘yalganligi kuzatiladi.  
3 – tajriba: Yana kanakunjut urug‘ining mag‘zi buyum oynasiga surtiladi. Uning ustiga Lyugol 
eritmasidan tomizilib qoplag‘ich oyna bilan yopib mikroskopda ko‘riladi. Bunda 
oqsil donachalari tilla sariq rangga bo‘yalgani kuzatiladi.  
Topshiriq: kraxmal, oqsil va yog‘ tomchilarining rasmini chizib nomini yozing.  
 
Laboratoriya mashg‘ulot-4 
Mavzu: “Kristallar, ularning tuzilishi, vakuola va hujayra po‘sti” 
1. Darsning maqsadi: 
 
Hujayrada  to‘planadigan  chiqindi  moddalar,  hujayra  shirasi  va  hujayra  po‘stining 
holatlari, vazifalari, ximiyaviy o‘zgarishlari va ularni aniqlash usullari o‘rganiladi. 
2. O‘quv jarayonining mazmuni:  
1.
 
CHiqindi moddalar qanday holatda bo‘lishi 
2.
 
Kristallar hujayraning qaysi qismida to‘planadi  
3.
 
Kristallarning kimyoviy tarkibi va shakllari 
4.
 
hujayra shirasining hosil bo‘lishi  
5.
 
hujayra vakuolasidagi moddalar va ularni aniqlash usullari  
6.
 
hujayra po‘stining vazifasi  
7.
 
hujayra po‘stida kechadigan kimyoviy o‘zgarishlar  
8.
 
hujayra po‘stining kimyoviy tarkibini aniqlash usullari  
 
4.  O‘quv  jarayonini  amalga  oshirish  texnologiyasi  (metod,  forma  (shakl),  vosita,  usul, 
nazorat, baholash) 
a) Darsning turi - suhbat   
b) Metod –  Vertushka, Bumerang  
v) Forma – (shakl) guruh 
g) Vosita – doska, tarqatma material, tablitsa  

---

222 
 
d) Usul – nutqli  
e) Nazorat – kuzatish (ko‘rish) 
j) Baholash – o‘z-o‘zini va umumiy baholash  
 
5. Metod – Bumerang, Vertushka. 
Bumerang metodi  
 
Bu metodda – talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi. O‘qituvchi har bir guruhga vazifa 
yozilgan  material  tarqatadi.  har  bir  guruh  talabalari  berilgan  vazifa  bo‘yicha  o‘z  fikrlarini 
bayon qiladi va guruhlar orasida  savol - javob ketadi.  
1 – guruhga beriladigan vazifa 
1.
 
Chiqindi moddalarning kimyoviy tarkibi qanday  
2.
 
Kristallar necha xil bo‘ladi 
3.
 
Kristallar qaysi o‘simliklarda uchraydi  
2 – guruhga beriladigan vazifa 
1.
 
Hujayra shirasi nima  
2.
 
Hujayra shirasida uchraydigan moddalar  
3.
 
Hujayra shirasidagi moddalarni aniqlash usullari  
3 – guruhga beriladigan vazifa 
1.
 
Hujayra po‘stining bajaradigan vazifasi  
2.
 
Hujayra po‘sti qanday kimyoviy o‘zgarishlarga uchraydi  
3.
 
Hujayra po‘stini aniqlaydigan reaktsiya  
 
Vertushka 
 
№ 
Chiqindi 
moddalar 
uch-
raydigan 
o‘simliklar 
va 
shakllari 
 
yakka  
kris- 
tallar 
 
rafid- 
lar 
 
druz-
lar 
 
qumli 
kris-
tallar 
 
sfero-
kris-
tallar 
 
tsisto-
litlar 
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
Belladonna bargida 
Marvaridgul bargida 
qo‘nog‘ bargida  
Anjir bargida  
Piyoz po‘stida  
Tutdoshlar oilasida  
Bangidevona bargida  
Tradeskantsiya bargida 
G‘o‘za bargida  
Agava bargida  
Krapiva bargida  
Fikus bargida  
 
 
 
 
 
 
 
Vertushka 
 

---