Tuproqning mineralogik tarkibi
Yüklə 404,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II.3 Birlamchi minerallar
|
II.3 Birlamchi minerallar magmatik tog‘ jinslarining nurashi va yemirilishi natijasida hosil bo‘lib tuproqqa meros bo‘lib o‘tadi. Birlamchi minerallar tuproqda yirik qum va shag‘al zarrachalari sifatida uchraydi. Bu minerallar panjarasi juda ham turg‘un bo‘lib kristallangan suvni kam qabul qilib, deyarli namlanmaydi, fizika-kimyoviy yutish qobiliyati sust bo‘lib, bo‘kish qobiliyatiga ega emasdirlar. Birlamchi minerallar tuproq hosil bo‘lish jarayonida, ya’ni tirik organizm, iqlim sharoitlari va suv eritmalari ta’sirida ma’lum darajada o‘zgaradi.. Tuproq tarkibidagi minerallar silikat va alyumosilikatlar guruhiga kiradigan birikmalardan iborat bo‘lib, kristallografik tuzilishi, mustahkamligi, turg‘unligi bilan bir-biridan Tuproq tarkibida turg‘un, hali yemirilmagan minerallar miqdori ko‘p bo‘lsa, bu tuproqlar ancha yosh hisoblanadi. Tuproq hosil bo‘lish jarayonida birlamchi minerallar suvda erib, o‘simlikka kerak bo‘lgan oziqa moddalari fosfor, kaliy, oltingugurt, kalsiy, magniy va mikroelementlar bilan ta’minlaydiajralib turadi. Kristallik va amorf holatda bo‘lib, ularni yemirish uchun katta energiya talab qilinadi. Birlamchi minerallar tuproqning yirik zarrachalari, ya’ni > 0,001 mm dan katta bo‘lgan chang, qum, shag‘allarda to‘plangan bo‘lib, loyli ikkilamchi minerallar esa < 0,001 mm dan kichik bo‘lgan loyda dispers zarrachalarda to‘planadi. Birlamchi minerallar tuproqning qum zarrachalarida 90- 98 %, changlarda 50-80 %, loy qismida esa 10-12 % uchraydi. Birlamchi minerallar kristallografik tuzilishi va kristallokimyoviy tarkibiga binoan yemirilishga bardoshligi va turg‘unligi bilan ajralib turadi. Eng bardosh minerallarga kvars, anataz, granat, ilmenit, magnetit, monatsit, muskovit, rutil, stavrolit, sfen, turmalin, shpinel, sirkon kiritilgan. O‘rtacha tezlik bilan yemiriladigan minerallar qatoriga olivin, rombik piroksen, plagioklazlar kiradi. Dala shpati, slyuda, karbonatlar esa tez yemiriladigan minerallar hisoblanadi. Silikatli minerallarning kristallik panjarasi kremniy va kislorod anionidan tuzilgan bo‘lib, kremniy-kislorodli tetraedrni (SiO 4 ) 4 tashkil qilib, manfiy zaryadlangan. Tetraedrlar alohida yoki zanjirsimon tuzilgan bo‘lishi mumkin. Masalan, ortosilikatlar kremniy-kislorodli tetraedrlar alohida, kvars kabi minerallarda esa ketma-ket zanjir sifatida tuzilgan. Shuning uchun tetraedrning to‘rtta kislorodli ionlari boshqa tetraedrlar uchun ham umumiy bo‘lib, kvars panjarasi mustahkam, yemirilish jarayonida turg‘un hisoblanadi. Biroq tabiatda kremniy-kislorodli tetraedrlar (AlO 4 ) 5- bilan almashinish jarayonlari keng tarqalgan. Dala shpatlari tarkibida xuddi shunday jarayonlar ro‘y berib, shuning uchun uning kristallik panjarasida natriy, kaliy yoki kalsiyning miqdori ko‘p bo‘ladi. Dala shpatlari uchta kremniy-kislorodli va alyumo-kislorodli tetraedrlardan tuzilgan bo‘lib, kvarsga nisbatan bo‘shroq panjarani tashkil qiladi va tez yemiriladi. Biroq Al va ON boshqa oktaedr (Al(OH) 6 ) 3- tuzilishdagi mahkam birikmani hosil qilib kremniy-kislorodli tetraedr bilan birgalikda slyuda va boshqa loy minerallarida mustahkam kristallik panjarani hosil qiladi. Alyumo-gidrooksidli oktaedrlar alohida polimer panjaralar hosil qilishi mumkin. Bunga misol qilib gidrargillit mineralini keltirsak bo‘ladi. Tabiatda kremniy-kislorodli tetraedrlar zanjir, lenta, yaproqsimon shaklda alyumo- gidrooksil oktaedrlari bilan birikib birlamchi va ikkilamchi minerallarning kristalloximik birikmalarini vujudga keltiradi. Oktaedrlar tarkibidagi alyuminiy, magniy, ikki valentli temir va boshqa kationlari bilan almashinib turli toifadagi mineral birikmalarini hosil qilishi mumkin. Yüklə 404,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|