Türk diLİ tariHİ Başlangıcından Yirminci Yüzyıla

Bu cümle nesneye aşkdur bahâne Bahane aşk u hem aşkdur bahâne
Bu aşk içinde birdür câm u sâkî Bu aşk içinde birdür dâm u dâne
derken her şeyin sebebinin aşk olduğunu ve aşk içinde kadehin de, içki su­nan sâkînin de, tuzağın da, tuzak içindeki yemin de, hasılı her şeyin bir (vahdet-i vücûd) olduğunu zikir ritminin coşkunluğuyla anlatmaktadır. Hele
Mende sigar iki cihan, men bu cihâna sığmazam mısraında sanki cihanı patlatacak bir bomba gizlidir.
Doğuda Nesîmî'nin Azerbaycan edebî dilini hazırlayan şiirleri saraylar­dan kovulurken Germiyanoğullarının, Aydınoğullarnın, Candaroğullarının ve Osmanoğullarının sarayları şairler ve bilim adamlarıyla dolup taşar. Bey­ler, padişahlar tarafından teşvik edilen, ihsanlarda bulunulan şair ve yazarlar
TÜRK DİLİ TARİHİ 449
âdeta birbirleriyle yarış hâlindedirler. Daha doğuda Sivas hükümdarı, bilim adamı ve şair Kadı Burhaneddin sade ve coşkulu aşk şiirleriyle, Azerbaycan Türkçesine çalan bir dilin temsilcisi olur. Onun doğusunda Karakoyunlu hükümdarı Cihanşah, Hakikî mahlâsıyla şiirler yazar. Suriye ve Mısır da artık Batı Türkçesiyle eserler verilen merkezler hâline girer; Halep'te, Şam'da, Mısır'da Eski Oğuz Türkçesiyle eserler yazılmaya başlanır. Erzu­rumlu Mustafa Darir bunlardan biridir. Tıpla ilgili eserler ise arka arkaya telif ve tercüme edilir.
15. yüzyılın ilk yarısında 2. Murad'ın Edirne sarayı bir edebiyat meclisi ve bir ilim akademisi gibidir. Bir yandan padişahın emriyle Türkçeye çevri­len ve sadeleştirilen eserler, bir yandan telif eserler, Çelebi Mehmed devrin­de başlayıp 2. Murad devrinde devam eden atmosferin verimleri olarak gün yüzüne çıkar. Şirvanlı Muhammed bin Mahmud başlı başına bir akademi gibidir. Önce Menteşeoğullarına, sonra Germiyanoğullarına, daha sonra Osmanoğullarına arka arkaya eserler sunar. Genel tıp, metalüŋi, yemek, göz hastalıkları, ıtriyat (parfümeri) gibi konularda hacimli kitaplar yazar. Bir başka ansiklopedik âlim Bedr-i Dilşad bin Muhammed'dir. Onun ansiklope­dik eseri Muradnâme 10 000 beyti aşan hacmiyle göz doldurur. Şeyhî'nin Divan'ı, Hüsrev ü Şîrîn'i, Harnâme'si, Hatiboğlu'nun Ferahname'si, Ab­di'nin Câmasbname'si devrin edebî atmosferini yansıtır. Devletoğlu Yu­suf un Vikaye tercümesi fıkıh konularını içine alan çok hacimli bir mesnevi­dir. Sade halkın dinî bilgi, heyecan ve duygularını ise Yazıcıoğlu ailesinden Mehmed'in Muhammediye'si ile kardeşi Ahmed Bîcan'ın Envârü'l-Âşıkîn, Acâyibü'l-Mahlûkat gibi mensur eserleri tatmin eder. 10 000'e yaklaşan beytiyle Muhammediye en yaygın eserlerden biri olur; sonraki asırlarda Ka-zan'a kadar ulaşır. Süleyman Çelebi'nin 1409'da Bursa'da yazılan Mevlid'i (Vesîletü'n-Necat), belki de edebiyatımızın en canlı, en yaygın, en ömürlü eseridir. Öte yandan Kaygusuz Abdal, divanı, Gevhername, Minbername gibi mesnevileri ve Vücudname, Budalaname gibi mensur eserleri ile Yunus Emre'nin çok daha serbest ve serazat bir muakkibi gibidir.
Edirne minâresi eğilmiş su içmeye derken âdeta 20. yüzyılın çağdaş şairlerini haber verir.
15. yüzyılın ikinci yarısında şiirde Necatî, Ahmed Paşa, Mihrî Hatun, Mesihî, Hamdullah Hamdi gibi şairlerle, nesirde Sinan Paşa ile klâsik devre adım atarız. Tarihçilikte ise Oruç Beğ, Âşıkpaşaoğlu, Neşri sade nesri devam ettirirken Tursun Beğ süslü nesrin ilk örneklerinden birini verir.
Kuşbakışı bir perspektifle anlatmaya çalıştığım bu dönem üzerinde son yıllardaki ilmî neşriyat da bir hayli artmıştır. Bunlardan en önemli olanlarını topluca vermeye çalışacağız.
450 Ahmet B. ERCİLASUN
Talât Onay, Dastan-ı Ahmet Harami, TDK, İstanbul 1946 (metin ve sözlük).
Halis Akaydın, Ahmed Harami Destanı, İstanbul 1973.
İsmet Cemiloğlu, 14. Yüzyıla Ait Bir Kısas-ı Enbiyâ Nüshası Üzerine Sentaks İncelemesi, TDK, Ankara 1994.
Hüseyin Ayan, Şeyhoğlu Mustafa - Hûrşîdnâme (Hurşîd ü Ferahşâd), Erzurum 1979.
Kemal Yavuz, Şeyhoğlu Mustafa, Kenzü'l-Küberâ ve Mehekkü'l-Ulemâ, Ankara 1991.
İsmail Hikmet Ertaylan, Varaka ve Gülşah, İstanbul 1945(inceleme ve tıpkıbasım)
Agâh S. Levend, "Attar ile Tutmacı'nın Gül ü Hüsrev Mesnevileri", TDAY Belleten-1959.
Zeynep Korkmaz, Sadru'd-din Şeyhoğlu, Marzuban-nâme Tercümesi -İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım, Ankara 1973.
Zehra Toska, Türk Edebiyatında Kelile ve Dimne Çevirileri ve Kul Mes'ud Çevirisi (doktora tezi, İstanbul 1989).
Grace Martin Smith, Yûsuf-ı Meddah - Varqa ve Gülşah, Leiden 1976.
Eleazar Birnbaum, The Book of Advice, The Earliest Ottoman Version of Kâbûsnâme; Text in Facsimile from the unique 14th Gentury, Harvard University 1981.
Leylâ Karahan, Erzurumlu Darîr - Kıssa-ı Yûsuf, TDK, Ankara 1994. Muharrem Ergin, Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul 1980. (transkripsiyonlu metin). Elyar Seferli, Gazi Burhaneddin - Divan, Bakı 1988 (metin).
Bilgehan Atsız - Seyfullah Türkmen, Ed-Dürretü'1-Mudiyye fi'l-Lugati't-Türkiyye, Ankara 2004 (Arapça-Türkçe satır altı sözlük. İnceleme, metin, dizin, tıpkıbasım).
İsmail Erünsal - Ahmet Yaşar Ocak, Elvan Çelebi - Menâkibü'l-Kudsiyye fi-Menâsibi'1-Ünsiyye, İstanbul 1984.
Ahmet Ateş, Süleyman Çelebi - Vesîletü'n-Necât - Mevlid, TDK, An­kara 1954 (tenkitli metin ve tıpkıbasımlar).
Faruk K. Timurtaş, Süleyman Çelebi - Mevlid, İstanbul 1970. Sedit Yüksel, Mehmed - Işknâme, Ankara 1965.
TÜRK DİLİ TARİHİ 451
Zikri Turan, Hacı Paşa (Celaleddin Hızır): Teshil (Metin - Dil Özellik­leri - Söz Dizini) (doktora tezi, Malatya 1992).
Zafer Önler, Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) - Müntahab-ı Şifa I, Giriş-Metin, TDK, Ankara, 1990.
Zafer Önler, Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) - Müntahab-ı Şifa II Sözlük, İstanbul 1999.
Yaşar Akdoğan, Ahmedî Divanı - Tenkitli Metin ve Dil Hususiyetleri (doktora tezi, İstanbul 1979).
Mehmet Akalın, Ahmedî - Cemşîd ü Hurşîd - İnceleme-Metin, Ankara 1975.
İsmail Ünver, Ahmedî - İskendernâme - İnceleme-Tıpkıbasım, Ankara 1983.
Çiftçioğlu N. Atsız, Ahmedî - Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Os­man, İstanbul 1949 (transkripsiyonlu metin).
İsmail Hikmet Ertaylan, Ahmed-i Dâ'î - Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1952 (inceleme ve parçalar hâlinde tıpkıbasımlar).
Mehmet Özmen, Ahmed-i Dâ'î Divanı I (Metin-Gramer-Tıpkıbasım), TDK, Ankara 2001; II (Dizin), Ankara 2001.
Gönül Alpay, Ahmed-i Dâ'î and his Çengnâme, Harvard University 1973.
Gönül Alpay Tekin, Çengnâme, Ahmed-i Dâ'î, Critical Edition and Textual Analyses, Harvard University 1992.
Gürer Gülsevin, Ahmed-i Dâ'î: Miftâhü'l-Cenne (Metin- Dil Özellikleri - Söz Dizini) (doktora tezi, Malatya 1989).
Önder Çağıran, Ahmed-i Dâ'î: Tıbb-ı Nebevî (Dil Özellikleri - Metin -Söz Dizini) (doktora tezi, Malatya 1992).
Ali Nihat Tarlan, Şeyhî Divanı - Tarama Sözlüğü ve Nüsha Farkları, İstanbul 1942.
Ali Nihat Tarlan, Şeyhî Divanını Tetkik, İstanbul 1964.
Faruk K. Timurtaş, Şeyhî'nin Hüsrev ü Şîrin'i - İnceleme-Metin, İstan­bul 1963.
Fanik K. Timurtaş, Şeyhî - Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1968.
Faruk K. Timurtaş, Şeyhî'nin Harnâmesi, İstanbul 1971 (transkripsi­yonlu metin, bugünkü dile aktarma, tıpkıbasım).
Abdurrahman Güzel, Kaygusuz Abdal, Ankara 1981.
452 Ahmet B. ERCİLASUN
Ayhan Gültaş, Abdülvâsi Çelebi ve Halilnâmesi (doktora tezi, İstanbul 1985).
Orhan Şaik Gökyay, Mercimek Ahmed - Kabusname Tercümesi, İstan­bul 1974.
Mustafa Özkan, Mahmud b. Kadî-i Manyas - Gülistan Tercümesi - Gi-riş-İnceleme-Metin-Sözlük, Ankara 1993.
Kemal Yavuz, Mesnevî-i Murâdiyye, TDK, Ankara 1982. Âdem Ceyhan, Bedr-i Dilşâd'ın Murâd-nâmesi, İstanbul 1997.
Şerif Ali Bozkaplan, Abdi Musa - Câmasb-nâme (Dil Özellikleri -Kısmî Transkripsiyon - Söz Dizini) (doktora tezi, Malatya 1989).
Muhammet Yelten, Şirvanlı Mahmud - Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi, İnceleme-Metin-Sözlük (doktora tezi, İstanbul 1987).
Arslan Tekin, Şirvanlı Mahmud - Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi, İnce­leme-Metin-Sözlük (doktora tezi, İstanbul 1991).
Mehdi Ergüzel, Şirvanlı Mahmud - Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi (IV. Cilt, 2. Kısım), Dil Özellikleri-Metin-Sözlük-Dizin, TDK, Ankara 1999.
Muhammet Yelten, Şirvanlı Mahmud - Kemâliyye - Giriş-İnceleme-Cümle Bilgisi-Metin-Sözlük, İstanbul 1993.
Mustafa Argunşah, Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî - Tuhfe-i Murâdî
- İnceleme-Metin-Dizin, Ankara 1999.
İsmail Hikmet Ertaylan, Hatiboğlu - Bahrü'l-Hakayık (tıpkıbasım), İs­tanbul 1960.
Mustafa Özkan, Cinânî - Cilâü'l-Kulûb, İstanbul 1990.
H. Duda, Die Sprache Qırq Vezir Erzâhlungen, Leipzig 1930.
Mübeccel Kızıltan, Kırk Vezir Hikâyeleri (doktora tezi, İstanbul 1991).
M. Ünal Şahin, Miftâhu'n-Nûr Hazâinü's-Sürûr (Dil Özellikleri - Metin
- Söz Dizini) (doktora tezi, Malatya 1994).
Osman Yıldız, Cemâlî-i Karamanı: Miftâhu'l-Ferec (Dil Özellikleri -Metin - Söz Dizini) (doktora tezi, Malatya 1993).
Paşa Yavuzarslan, Mûsâ bin Hacı Hüseyin el-İznikî - Münekkidü'r-Râkidîn (Giriş-İnceleme-Tenkitli Metin), TDK, Ankara 2002.
Esra Karabacak, Eski Anadolu Türkçesi Satır Arası Kur'an Tercümesi (Giriş-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım) I-III, Harvard Üniversitesi, 1994-1999.
TÜRK DİLİ TARİHİ 453
Ahmet Topaloğlu, Muhammed bin Hamza - XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış "Satır-Arası" Kur'an Tercümesi - 1. cilt (Giriş-Metin), İstanbul 1976; 2. cilt (Sözlük), İstanbul 1978).
Mehmet Terzi, Yazıcı Sâlih (Selahaddin): Kitâbü'ş-Şemsiyye (Dil Ö-zellikleri - Metin - Söz Dizini) (Doktora tezi, Malatya 1994).
Sadettin Özçelik, Nidâî Mehmed Çelebi - Menâfiü'n-Nâs (Metin - Dil Özellikleri - Söz Dizini) (doktora tezi, Malatya 1990).
Âmil Çelebioğlu, Yazıcı Mehmed ve Muhammediyesi, İstanbul 1975.
Yorgos Dedes, Battalname (Giriş-İngilizce Tercüme-Transkripsiyon) I-II, Harvard University 1996.
Irene Melikoff, La Geste de Melik Dânişmend: Etude Critique du Dânişmendnâme I-II, Paris 1960.
Necati Demir, Dânişmend-nâme, Tenkidli Metin. Türkiye Türkçesine Aktarılış. Dil Özellikleri. Sözlük. Tıpkıbasım I-IV, Harvard Üniversitesi 2002.
Fahir İz - Gönül A. Tekin, Saltuk-nâme, The Legend of Sarı Saltuk, Facsimile with Critical Analysis and Index, Harvard University, 1973-1984.
Şükrü Halûk Akalın, Ebü'1-Hayr-ı Rûmî - Saltuk-nâme I-II, Ankara 1988; III, Ankara 1990.
Jale Demirci, Cihânşâh Hakîkî Dîvânı - İnceleme-Metin-Dizin, Ankara 2001.
Muhsin Macit, Karakoyunlu Hükümdârı Cihânşâh ve Türkçe Şiirleri, Ankara 2002.
Mustafa Canpolat, Ömer bin Mezîd, Mecmûatü'n-Nezâir, TDK, Ankara 1982.
F. Giese, Die Altosmanische Chronik des Âşikpaşazâde, Leipzig 1929.
Çiftçioğlu N. Atsız, Ahmed Âşıkî - Tevârîh-i Âl-i Osman, İstanbul 1949 (transkripsiyonlu metin).
Atsız, Âşıkpaşaoğlu Tarihi, İstanbul 1970 (bugünkü dille). Atsız, Oruç Beğ Tarihi, İstanbul 1972.
Emine Gürsoy-Naskali, Sinan Paşa - Tezkirem'1-Evliyâ, Ankara 1987 (transkripsiyonlu metin, tıpkıbasım).
Selâhattin Olcay, Ebul-Leys Semerkandî - Tezkiretü'l-Evliyâ Tercüme­si, İnceleme-Metin-İndeks, Ankara 1965.
454 Ahmet B. ERCİLASUN
Halil Ersoylu, Lokmanî Dede - Menâkıb-ı Mevlânâ, TDK, Ankara
2001 (metin, dil incelemesi, nüsha farkları, sözlük, tıpkıbasım).
Adnan İnce, Cem Sultan - Cemşîd ü Hurşîd, TDK, Ankara 2000.
İsmail Hikmet Ertaylan, Sinan Paşa - Maârifnâme, İstanbul 1961 (tıp­kıbasım).
Mertol Tulum, Sinan Paşa - Tazarrû-nâme, İstanbul 1971. Mertol Tulum, Tursun Bey - Târîh-i Ebu'1-Feth, İstanbul 1977.
Zehra Öztürk, Hamdu'llah Hamdî's Mesnevi Yûsuf ve Zelîhâ (Critical Edition - Textual Analysis and Facsimile), Harvard University 2001.
Yusuf Tepeli, Derviş Muhammed Yemînî - Fazîlet-nâme I (Giriş-İnceleme-Metin): II (Gramatikal Dizin), TDK, Ankara 2002.
Orhan Yavuz, Kansu Gavrî'nin Türkçe Dîvanı (Metin-İnceleme-Tıpkıbasım), Konya 2002.
Zuhal Kultural - Latif Beyreli, Şerîfî - Şehname Çevirisi I-IV, TDK, Ankara 1999 (metin, sözlük. 56 505 beyit, 6818 farklı kelime).
Besim Atalay, Bergamalı Kadri - Müyessiretü'1-Ulûm (tıpkıbasım -Çeviri-yazılı Metin ve Dizin), TDK, İstanbul 1946.
Esra Karabacak, Bergamalı Kadri - Müyessiretü'1-Ulûm, TDK, Ankara
2002 (metin, terimler dizini, sözlük, tıpkıbasım).