Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
Qırğızıstanı deyil, bütün ittifaq respublikalarını ağır sınaq qarşısında qoydu. 380 mindən döyüşçü- qırğız böyük vətənin sərhədlərini qorumağa getdilər. Onların 80 mini, əsasən də cavanlar, qanlı döyüşlərdə həlak oldular. Qırğızıstan müharibədən sonra ən yaxşı övladlarını itirmiş Tolqonay ana obrazına çevrildi. Ç.Tuleberdiyev kimi sinəsi ilə mazğala sipər olan və bununla batalyonun yolunu açan qəhrəmanlar isə ölməz şücaət və qəhrəmanlıq göstərdilər. Təsadüfi deyildir ki, onun dəfn edildiyi Voronej torpağında hündür obeliskin üzərində belə bir yazı vardır: “Eşq olsun sənə, qırğız xalqının qəhrəmanı”. Müharibə illərində respublikamıza ölkənin cəbhəyanı bölgələrindən 200 mindən çox insan təxliyə olunub gəlmişdi. 76 qırğızıstanlı Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı aldı, fəqət məlum olduğu kimi, onların heç də hamısı geri qayıtmadı. Onların çoxusu həyatlarını döyüş meydanında itirdilər. Məktəb illərindən panfilovçu-qəhrəmanların soyadları bizim hamımıza bəllidir: general Panfilov İvan Vasilyeviç, Şopokov Duyşenkul, Ananyev Vasili, Tuleverdiyev Çolponbay, qadın-təyyarəçi Pasko Yekaterina, iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Begeldinov Talqat, öz vətəninin əsil vətənpərvəri Asanov Dayır, hal-hazırda yaşayan general Usenbəyov Kalıynur Usenbeyoviç – Böyük Vətən müharibəsi veteran-iştirakçılarının şurasının sədri və bir çox başqaları. Arxa cəbhədə yağı üzərində qələbə naminə əmək fəaliyyəti göstərənlər üçün də asan deyildi. Respublikanın xalq təsərrüfatının hərbi istiqamətə yönlənməsində başlıca vəzifə ölkənin mərkəzi regionlarından evakuasiya edilmiş sənaye müəssisələrinin yerləşdirilməsi və istehsalatın yoluna salınması məsələsi idi. Qırğızıstana 28 iri fabrik və zavod gəldi. Bunlar Zaporojets vilayətindən Berdyansk maşınqayırma zavodu, Donetsk vilayətindən civə kombinatı, Odessadan dəri-gön və yapışqan zavodları, Xarkovdan tikiş fabriki, Kursk və Xarkovdan trikotaj fabrikləri, beş ayaqqabı fabriki, bir neçə şəkər zavodu, Rostovdan spirt zavodu, Kursk vilayətindən mexanika-təmir zavodu, Kiyevdən ayaqqabı fabriki və başqaları idi. Qırğızıstanda evakuasiya edilmiş və cəbhəyanı bölgələrdən gəlmiş əhalinin yerləşdirilməsi üzrə böyük işlər görülürdü. Təkcə 1941-ci ilin iyulundan 1942-ci ilin yanvarına qədər Qırğızıstana 61,8 min adam gəlmişdi. Bunlar Moskva şəhəri, Moskva və Leninqrad vilayətləri, Ukrayna və Belorusiya, uzaq Litva və Karelo-Fin SSR, Kursk, Orlov, Tula, Rostov, Voronej, Stalinqrad vilayətlərinin, Krım, Stavropol və Krasnodar diyarlarının sakinləri idilər. Bunlardan əlavə, Qırğızıstana 12,9 min Polşa vətəndaşı evakuasiya edilmişdi. Evakuasiya edilmiş şəxslərin qəbulu, yerbəyer rahatlanması və işlə təmin edilməsi, gələn qaçqınlara ilkin praktiki kömək göstərilməsi üçün respublika, vilayət və rayon komissiyaları yaradılmışdı. Qırğızıstanın camaatı evakuasiya olunmuş insanların qəbulu üçün əlindən gələni əsirgəmirdi və yenidən gəlmişlərlə birgə bütün qüvvəni cəbhəyə yönəldirdi. 1946-1985-ci illərdə, bütün ittifaq respublikaları kimi, bizim ölkəmiz də iqtisadi, sosial-mədəni sahədə nəzərəçarpacaq uğurlar əldə etdi. Bu, dağıdılmış təsərrüfatın bərpa dövrü idi. 200-dən çox iri sənaye müəssisəsinin tikintisi həyata keçdi. Toktoqul və Narın SES-ləri inşa edildi. Bu, beynəlmiləlçilik, bərabərlik, Sov.İKP- nin başçılığı altında gələcəyə inam, inkişaf edən sosializmin qurulması epoxası idi. Bu dövrün parlaq şəxsiyyətlərindən N.Boqolyubov, İ.Rəzzaqov, A.Tokombayev, T.Sıdıkbəyov, S.İbrahimov, Z.Kaynazarova, T.Usubəliyev, Ç.Aytmatovu misal çəkmək olar. I.Rəzzaqov respublikanın elmi-təhsil potensialının inkişafına xüsusi qayğı göstərirdi. Həmin dövrdə: Elmlər Akademiyası, Qırğız Qızlar Pedaqoji İnstitutu, Oş və Prjevalsk pedaqoji institutları, Qırğızıstan Bədən Tərbiyəsi İnstitutu, bir çox elmi və təhsil müəssisələri yaranmışdı. İshaq Rəzzaqovun şəxsi təşəbbüsü və fəal iştirakı ilə milli kadrlar hazırlanırdı. Elm öyrənmək istəyən, istedadlı oğlan və qızlar Moskva, Leninqrad, Novosibirsk, Omsk şəhərlərinin ali təhsil müəssisələrinə göndərilirdilər. SSRİ Elmlər Akademiyasının qırğız filialına 1943-1952-ci illərdə rəhbərlik etmiş K.İ.Skryabin bunu xüsusi qeyd edirdi. İ.Rəzzaqovun Qırğızıstanda rəhbərliyi dövründə mədəniyyətin və kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafında nəzərəçarpacaq uğurlar əldə edildi. 50-ci illərdə respublikada ədəbiyyat və incəsənətin bütün janrlarında əsərlər yaranırdı 1958- ci ildə Moskvada keçirilən Qırğızıstan bədii xalq yaradıcılığı dekadası onun xalqını, mədəniyyətini bütün İttifaq boyu məşhurlaşdırdı. İ.Rəzzaqovun müasirləri deyirdilər ki, o, dekadada qırğız xalqını, onun mədəni irsini təmsil edən artistlərin, akınların uğuruna necə səmimi qəlbən sevinirdi. 40-50-ci illərdə Moskva və Leninqradın elmi-mədəni mərkəzlərinin görkəmli alimlərinin və məşhur ictimai xadimlərin iştirakı ilə qırğız 212 xalqının tarixinin tədqiqatı və dəqiqləşdirilməsi üzrə, “Manas” eposunun hərtərəfli öyrənilməsində böyük işlər aparıldı. 1952-ci ildə “Manas” dastanı ilk dəfə olaraq nəşr edildi, 1956-cı ildə isə qırğız xalqının əmələ gəlməsi (etnogenezisi) barədə ümumittifaq səviyyəli elmi-praktiki konfrans keçirildi. “Manas” eposunun əsil xəlqiliyi sübut edildi. İshaq Rəzzaqov təkcə qırğız xalqının deyil, eləcə də bütün Orta Asiyanın dahi şəxsiyyəti, dövlət və siyasi xadimi idi. Xalq içində belə deyim var: “Çətin günlər gələr, qəhrəmanlar doğular”. Bəşər tarixi yaranan gündən belə olmuşdur. Qırğızıstanın sənayesi “inkişaf edən sosializm” vəziyyətində ölkənin vahid xalq təsərrüfatı kompleksinin ayrılmaz hissəsi kimi inkişaf edirdi. 1965-1985-ci illərdə respublikada milli gəlir 2,7 dəfə, sənaye məhsulu 4,4 dəfə artmışdı. Onlardan maşınqayırma və metal emalı sahəsi 8 dəfə, elektrik enerjisi istehsalı 5 dəfə artdı. Həmin illər ümumi məhsulun 60%-i, respublika milli gəlirinin yarısından çoxu istehsal sənayesinin payına düşürdü. 150 yeni sənaye müəssisəsi tikilmişdi. Qırğızıstan SSR-də xalq təsərrüfatının kompleksi daxilində əsas istiqaməti sənayenin energetika, əlvan metallurgiya, maşınqayırma, elektronika, elektrotexnika, cihazqayırma, tikinti sənayesi kimi sahələri müəyyənləşdirməyə başladı. Çoxlu sayda yüngül sənaye, ərzaq və ət- süd sahələri üzrə müəssisələr yenidən tikildi və ya rekonstruksiya edildi. 80-ci illərin əvvəllərində Orta Asiyada çıxarılan qara kömürün 40%-i Qırğızıstan SSR-in payına düşürdü. Lakin bu göstəricilər də sənayenin daha çox ekstensiv inkişafı sayəsində əldə edilmişdi. Qırğızıstanda energetikanın artımı Narın şəlaləsində Üç-Korqon və Toktoqul SES-lərin tikilməsi sayəsində təmin olundu. 80-ci illərin ortalarında respublikanın hidroelektrostansiyalarında ildə 11 mlrd kilovatt-saat elektrik enerjisi istehsal olunmuşdu. Müasir Qırğızıstanın ən perspektivli sahələrindən biri olan hidroenergetika məhz o illər formalaşmışdı. Ümumittifaq çərçivəsində Qırğızıstanda əsas istiqamətdə antimon, civə, nadir metalların istehsalı mühüm rol oynayırdı. Kadamcay kombinatında istehsal edilmiş antimon dünya bazarında keyfiyyət etalonu idi. Dünya bazarında Haydarkan civə kombinatının məhsulları da yüksək dəyərləndirilirdi. 70-80-ci illərdə əlvan metallurgiya respublika istehsalatında birinci yer tutmuşdu. 1970-1985-ci illərdə əlvan metal istehsalı iki dəfədən də çox artdı. Bu məhsul 40-dan çox dünya ölkəsinə ixrac olunurdu. Bununla yanaşı qızıl, mis, qalay və başqa metalların yeni yataqları kəşf edilmiş və yerlərdə istehsal müəssisələrinin tikintisinə başlanılmışdı. 1986-1990-cı illər ərzində SSRİ-də “yeni düşüncə”, “sürətləndirmə”, “aşkarlıq”, durğunluq dövrünün tənqidi kimi şüarlar altında yenidənqurma gedirdi. Reformaların məqsədi sosialist cəmiyyətinin kökündən “rekonstruksiya”sı idi, amma sosial-məişət problemlərinin həll edilməməsi iqtisadi böhranı daha da kəskinləşdirdi. Xalq cəbhələri yaradıldı, müxtəlif qeyri-rəsmi birliklər, bölgələrarası deputat qrupları meydana gəldi. Rusiyada demokratik hərəkat gücləndi, Vilnüs, Tbilisi, Bakı, Almatıda dəhşətli hadisələr baş verdi. Sov.İKP MK-nın aprel plenumundan (1985) sonra qırğızların tarixində ilk dəfə olaraq, SSRİ Ali Sovetinə alternativ seçkilər keçirildi. 1989-cu ildə qırğız dilinə dövlət statusu verildi. Bu, milli özünüdərk və millətin mənəvi dirçəlməsində əvəzsiz rol oynadı. Bütün mənfi xüsusiyyətlərə, milli çalarları SSRİ-nin siyasi qalxma-enmə liberalizasiyasının təsirinə məruz qalaraq, ənənələri hamarlayan komanda-inzibatçılıq sisteminin nəticələrinə baxmayaraq, respublikada iri etnosiyasi, etnososial inkişafının tarixi məsələləri həll edilmişdi. Bu məsələlər Qırğızıstanın doğma torpağın tarixinə “sənayeləşmə” və “mədəni inqilab” kimi daxil olmuş kateqoriyalarla qırılmaz surətdə birbaşa bağlı idi: - subetnik parçalanmanın qarşısı alındı, qırğız xalqının etnik nüvəsi möhkəmləndi; - əhalinin kütləvi surətdə savadlanmasına nail olundu, qırğız dilində etno-mədəni informasiyaların və etnotarixi biliklərin toplanması və geniş yayılması təmin edildi; - fəhlə sinfinin ixtisaslaşdırılmış kadrları formalaşdırıldı, ziyalı təbəqə çoxsaylı sosial qrupu təşkil etdi; - özünün etnolinqvistik fərdiliyi ilə vahid qırğız ədəbi dili formalaşdı; - müəyyən milli dövlətçilik, siyasi mədəniyyət ənənələri toplandı; - özündə müvafiq etnik informasiyanı, əhalinin ən sıx kütlələrinə milli ideologemi daxil etdirmək imkanını ehtiva edən geniş kütləvi informasiya və kommunikasıya vasitələri şəbəkəsi yaradıldı; - qırğız xalqı məhz rus dili və rus mədəniyyəti vasitəsi ilə Avropa mədəniyyətinin nailiyyətlərini əxz etdi. Bu əsas üzərində də Qırğızıstanın yeni peşəkar 213 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|