Türk Dünyası Đncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies
Yüklə 283,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
KAZAKLARIN İSTİKLAL MÜCADELESİ 171
Kerey adlı iki Türk beyi, kendilerine bağlı tayfaları da alarak Balkaş Gölü’nün güneybatısın- daki Çu Nehri boylarına, Esen Buga Han’a tabi bulunan coğrafyaya göçerler. Böylece burada “hür ve serbest yaşamayı seven, mâcerâperest, âsi” anlamına gelen “Kazak” adıyla anılan Türk boyunu meydana getirirler. 9 Bir süre burada serbest, bağımsız ve başlarına buyruk ya- şadıktan sonra, 10
Canibek ve Kerey çok geçmeden bazı Türk uruklarını yanlarına toplamayı başarır ve 200 bin kişilik bir güç olurlar. Neticede 1465 yılında Kazak Hanlığı’nı kurarlar. 11
Canibek ve Kerey Han (1465-1480) kısa sürede komşu hanlıklardaki bazı Türk tayfala- rını ve 1462’de Doğu Çağatay hanı II. Esen Buga’nın ölümüyle meydana gelen karışıklıktan faydalanarak Yedi Su bölgesindeki bütün Türk tayfalarını da yanlarına almayı başarırlar. Kendi soyundan olan ve kendi idaresinden ayrılıp hanlık kuran Kazakların güçlenmesini çekemeyen Ebül Hayr Han, Kazaklar üzerine yürür. Ne var ki bu savaşta ölür (1468). Özbek hanlığında meydana gelen karışıklık üzerine bir çok Türk tayfası daha Kazaklara katılır. Kazakların ülkesi Sır Derya boylarına kadar genişler. Kazaklar, Kerey Han’ın oğlu Burunduk Han (1480-1511) devrinde çok iyi teşkilatla- nırlar. Canibek Han’ın oğlu Kasım Han (1511-1523) döneminde ise şimdiki Kazakistan top- raklarını içeren güçlü bir devlete sahip olurlar. Sır Derya boyundaki bütün şehirler ve Yedi Su bölgesi onların olur. Kazak Hanlığı’nın o güne kadarki hükümet merkezi Sıganak’tan Türkistan (Yesi) şehrine taşınır. Ahmet Yesevî Külliyesi hükümet merkezi yapılır. 300 bin kişilik bir orduları olur. Kazak Örfî Hukuku “Qasım Qanın Qasqa Colı” (Kasım Han’ın Ay- dınlık Kanunları) diye sistemleştirilir. 12
2. Çar Rusya 2. Çar Rusya 2. Çar Rusya 2. Çar Rusya’’’’sının Kazakistan’a Yönelişi ve Rus Desteği ile Kalmukların Saldırıl sının Kazakistan’a Yönelişi ve Rus Desteği ile Kalmukların Saldırıl sının Kazakistan’a Yönelişi ve Rus Desteği ile Kalmukların Saldırıl sının Kazakistan’a Yönelişi ve Rus Desteği ile Kalmukların Saldırılaaaarı rı rı rı Tahir Han (1523-1533) döneminde hanın yetersizliği yüzünden Kazaklar çok sıkıntılı yıllar geçirir. Ülke parçalanır. Sır Derya boyları Türkistan dahil Kırgızların eline geçer. Siya- sî ve askerî kabiliyeti yüksek biri olan Kasım Han’ın oğlu Ak Nazar Han, iktidarı ele alınca (1538-1580) parçalanan Kazakları yeniden bir yönetim altında toplamayı başarır. Üç asra yakın Türklerin hakimiyeti altında yaşayan Ruslar, Altınordu Devleti’nin Timurlular tara- fından yıkılmasından sonra başı boş kalırlar ve Türk hanlıklarını birer birer istila ederek Türkistan’a doğru yayılmaya başlarlar. 13 Çar Rusyası, 1552’de Kazan ve 1556’da Astrahan hanlıklarını istila ederek Kazaklarla komşu olur. Rusların bu hareketi, Kafkasya ve Türkis-
9 Reşit Rahmeti Arat, age., s. 499; S. G. Klyashtorny ve T. İ. Sultanov, Kazakistan Kazakistan Kazakistan Kazakistan.... Türkün Üç Türkün Üç Türkün Üç Türkün Üç Bin Yılı Bin Yılı
Bin Yılı Bin Yılı, Çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2003, s. 256. 10 Wilhelm Radloff, “Kazaklar ve Kırgızlar”, Türkler Türkler Türkler
Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 368.
11 Reşit Rahmeti Arat, age., s. 499. 12 Ferhat Tamir, “Kazak Hanlığı”, Türkler Türkler Türkler
Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, C. 8, s. 650. 13 Akdes Nimet Kurat, IV IV IV IV----XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve De XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve De XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve De XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Dev- v- v- v- letleri
letleri letleri
letleri, Murat Kitabevi Yayınları, Ankara, 2002, 142. ALİ KAFKASYALI 172
tan’a yürüyeceğinin işaretidir. 14 Rusların entrikaları sebebiyle olsa gerek Türk hanlıkları çekişme ve didişmeye başlar. Ak Nazar Han, Taşkent hanı Baba Sultan tarafından öldürülür. Yerine geçen Şıgay Han (1580-1582) intikam alayım derken savaşta ölür. Onun yerine oğlu Tevkel Han (1582-1598) yönetimi ele alır. Tevkel Han, Taşkent hanı Baba Sultan ile Türkistan şehri önlerinde meydan savaşı ya- par. Baba Sultan öldürülür (1582). Ertesi yıl Taşkent alınıp bütün bozkıra hakim olunur. Çar Rusyası, Tevkel ile dostluk kurarak Safevî Türk Devleti ve Sibir Hanlığı’nın üzerine yürü- mek istemektedir. Tevkel Han’ın, Andican, Taşkent ve Semerkant’ı alıp Buhara’yı kuşattığı ve bu kuşatma esnasında yaralanıp Taşkent’te öldüğü günlerde Rus Çarlığı da 16 yıldır ye- nemediği Küçüm Han’ın yönetimindeki Sibir Hanlığı’nı yıkıp ülkesini işgal eder (1598). Sibir Hanlığı bünyesindeki pek çok Türk tayfası Kazak Hanlığı’na tabi olur. Ruslar, Kazak Hanlığının kuzeyden de komşusu olur. Esim Han (1598-1645), komşu Türk hanlıklarıyla iyi ilişkiler kurup Taşkent’te yeni bir hanlık kurmak isteyen Tursun Sultan’ı da öldürerek hanlığını güçlendirmeye çalışır. Göster- diği kahramanlık “Ensegey Boylı Er Esim” adlı destanın konusu olur. Kazak hukukunu “Esim Qannın Eski Colı” (Esim Han’ın Eski Kanunları) adıyla yeniden düzenler. Bu dönemde güçlü duruma gelen ve Rusların da desteğini alan Moğol asıllı Oyrat ve Kalmuklar, Kazaklar üzeri- ne saldırmaya başlar. Kalmukların Rus destekli saldırıları Cengir Han (1645-1652) zamanın- da şiddetlenerek devam eder. Cengir Han, komşu Türk Hanlıkları ile ittifak oluşturur. İlk savaşta başarılı olur ancak ikinci savaşta Cengir Han ölür. Bahadur Han Devri (1652-1680), Kalmukların iç karışıklığı sebebiyle sükûnet içerisinde geçer. Aynı zamanda Kazaklarda ye- niden bölünme alâmetleri başlar. Tevke Han (1680-1715), Kazakların bölünmesini önlemek için Köl Töbe’de kurultaylar düzenler, Kazakların üç cüzünü bir araya getirir. Beylerin yet- kilerini artırır. Merkezî otoriteyi güçlendirir. Komşu ülkelerle iyi ilişkiler kurar. Karakalpak ve Kırgızlardan bazı tayfaları yanına alır. Ruslarla diplomatik ve ticarî ilişkiler kurar. Kalmuklara karşı koymak için Ruslardan silah yardımı alır. Rusların her iki tarafa da silah yardımı yaptığı görülür. Bütün bu tedbirler Kazak Hanlığını zayıf düşmekten kurtaramaz. Kalmukların saldırıları devam eder. Kazaklar Kırgız ve Karakalpaklar ile birleşerek Kalmukları ülkeden çıkarırlar; ama yine saldırılar devam eder. Kayıp Han (1715-1718) dev- rinde saldırılar hız kesmez. Kayıp Han’ın savaşta ölmesi ülkeyi daha da sıkıntıya sokar. 15
3. Kazak Hanlığının Cüzlere Bölünmesi ve Kalmuk İstilası 3. Kazak Hanlığının Cüzlere Bölünmesi ve Kalmuk İstilası 3. Kazak Hanlığının Cüzlere Bölünmesi ve Kalmuk İstilası 3. Kazak Hanlığının Cüzlere Bölünmesi ve Kalmuk İstilası 18. yüzyıl, Kazak Hanlarının çok büyük yanlışlar yaptığı, bağımsızlıklarını yitirme noktasına geldikleri bir dönemdir. Tevke Han’ın oğlu Bolat Han (1718-1730) başa geçtikten sonra onun hanlığını bazı sultan ve beyler kabul etmez. Bolat Han ile Küçük Cüz Hanı Ebül Hayr arasında ihtilaf çıkar. Ebül Hayr, Bolat’ın hanlığını kabul etmekten imtina eder ve 1718’de Küçük Cüz’ün bağımsızlığını ilân eder. Cüzlere bölünürler. Üç ordu (cüz/yüz,
14 Mustafa Budak, “Rusya’nın Kafkasya’da Yayılma Siyaseti”, Genel Türk Tarihi Genel Türk Tarihi Genel Türk Tarihi Genel Türk Tarihi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, 642. 15 Ferhat Tamir, age. age. age.
age., s. 652. Yüklə 283,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|