Türk Dünyası Đncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies
Yüklə 283,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
KAZAKLARIN İSTİKLAL MÜCADELESİ 173
Akarıs, Bekarıs ve Canarıs ataların soyundan gelenler) şeklinde yapılanırlar. Büyük Ordu (ulu cüz) Yedisu, güneydoğu ve güney Kazakistan; Orta Ordu (orta cüz) doğuda Çin sınırın- dan batıda Torğan’a kadar; Küçük Ordu (kişi cüz) ise batı Kazakistan, Hazar’ın kuzeyi, Sır Derya’nın aşağı mecrasından Aral’a kadar olan bölgeye sahiplenir. 16
rında aniden saldırıya geçerler. Hazırlıksız yakalanan Kazaklar, Kalmuklar karşısında tutu- namazlar. Büyük gruplar hâlinde kuzey Kazak bozkırlarına çekilirler. Üç yıl süren bu saldı- rılarda çok büyük can ve mal kaybına uğrarlar. Ancak mücadeleyi bırakmazlar. 1728 ve 1729 yıllarında yapılan iki savaşta da Kalmuk ordusunu yener ve Kazak topraklarının büyük bir kısmını kurtarırlar. Bu yıllarda Kazaklar arasından destanlara konu olan Bögenbay Batır, Canıbek Batır, Karanbay Batır, Sabalak Batır gibi büyük kahramanlar çıkar. 17
Cüzler arasında didişme başlar. Ulu Cüz, Kalmuklar ve Hokant Hanlığı arasında paylaşılır.
4. Kazak Hanlarının Rus 4. Kazak Hanlarının Rus 4. Kazak Hanlarının Rus 4. Kazak Hanlarının Rus Hâkimiyetine Hâkimiyetine Hâkimiyetine Hâkimiyetine Girmesi Girmesi Girmesi
Girmesi Bunca hadiseden ders alınmamış olsa gerek, Küçük Cüz’ün hanı Ebül Hayr Han, çok büyük bir yanlış yapar. Yüz binlerce Kazak Türkünün canı pahasına elde ettiği bağımsızlık- larını tehlikeye düşürür. Diğer hanlardan daha güçlü olmak ve Kalmuk saldırılarından ko- runmak için Ruslar’dan yardım ve himaye talep eder. Ebül Hayr, kurultay kararı almadan, kendine bağlı Kazak tayfalarıyla birlikte Rus Çarlığı’nın himayesine girer. Türklerin Deli Petro, Rusların Büyük Petro diye adlandırdıkları Pyotr Velikiy Alekseyeviç (1672-1725), İran seferinden dönerken Astrahan’da Ufalı Başkurt Prensi Aleksey İvanoviç Tevkel’e şöyle der: “ Her ne kadar Kazaklar ile Kırgızlara güvenmek mümkün değilse de, onların memleke- tini mutlaka himayemiz altına almak zorundayız. Zira Kazak ve Kırgız bozkırları, bütün Asya’ya açılan en önemli kapıdır .”. 18
mealde şöyle der: “ Kazakların ordaları (cüzleri) bütün Asya memleketlerinin anahtarı ve kapısıdır. Bu yüzden bu ordalar Rus himayesi altına alınmalı ki, bunlar vasıtasıyla diğer bü- tün Asya memleketleriyle irtibat kurulabilsin ve Rusya için faydalı ve uygun tedbirler alına- bilsin .”
Petro’nun bu dileğini emir telakki eden Ruslar, Ebül Hayr Han’ın teklifini hemen kabul ederler. Hem de Rusya’ya sadakatle hizmet edeceği, vergi vereceği, ülkenin bazı stra- tejik yerlerinde kale yapılmasını kabul edeceği ve diğer Rus tebaalarına zarar vermeyeceği taahhüt ettirilerek. Çariçe Anna İvanova 19 Şubat 1731 günü yayımladığı tamimle, Ebül
16 Dânâ Moldabayeva, “Kazaklardaki Cüzlük Sistemi ve Tarihçesi Üzerine Bir İnceleme”, Bilig Bilig Bilig
Bilig, S. 21, s. 27-44, Ankara, s. 30; K. S. Karajan, Kazakstan Tarihı Kazakstan Tarihı Kazakstan Tarihı Kazakstan Tarihı, Avtorlık Ujım, Almatı, 2009, s. 133.
17 Ferhat Tamir, age age age
age., s. 653. 18 Mehmet Saray, “Rusya’nın Türkistan’da Yayılması”, Genel Türk Tarihi Genel Türk Tarihi Genel Türk Tarihi Genel Türk Tarihi, Yeni Türkiye Yayın- ları, Ankara, 2002, s. 691. 19 Baymirza Hayit, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, s. 49.
ALİ KAFKASYALI 174
Hayr Han ve maiyetindekileri Rus tebaası ilan eder. 20 Ruslar derhal Batı Kazakistan’ın Orenburg gibi pek çok stratejik noktasında, her biri bir askerî üs niteliğinde olan kaleler inşa ederler.
21 1734’ten 1750’ye kadar Türkistan’ın kuzeyinde Orenburg’dan İli Nehri’ne kadar 150’ye yakın kale inşa ederek Çin Seddi’ne benzer bir set oluştururlar. 22
1730’da Kazakların hanı seçilen Ebül Menbet Han, hanlığını gönüllü olarak, Kalmuk- larla yapılan savaşlarda büyük kahramanlık gösteren Sabalak Batır’a verir. Sabalak Batır Abılay adını alarak hanlık makamına oturur (1735). Abılay Han, cüzleri bir araya getirip Kazakları bir yönetim altında toplamak ve kaybettikleri yerleri geri almak için büyük gayret gösterir. Kalmukların hâkimiyetinde bulunan Ulu Cüz’ü kurtarır. Orta ve Ulu cüzlerin ta- mamı ile Küçük Cüz’ün bir kısım tayfaları, Abılay Han’ın yanında yer alır. Nispeten Kazak- ların birliğini sağlar. Çinlilerin Kalmuklar üzerine yürüyerek onları ezmesi de Abılay Han’ın işini kolaylaştırır. Hatta Abılay Han, Rus tehdidinden korunmak için kendi kendilerini yö- netmek kaydıyla Çin himayesine girer. 23
Abılay Han 1781 yılında ölür. Kabri Türkistan’da Ahmet Yesevî külliyesi dâhilinde- dir.
24 Onun ölümünden sonra oğlu Veli Han, Orta Cüz’e han olur ve Çin himayesinde kal- maya devam eder. Ancak Rus baskısının artması üzerine 1788’de Rus himayesine geçer. Ne- ticede Ruslar, 1822’de Orta Cüz Hanlığını lağvedip yönetimi kendi ellerine alırlar ve 1802’den beri Hokant Hanlığı’nın elinde bulunan Ulu Cüz’e ait Türkistan, Sayram, Şimkent ve Talas Irmağı bölgesini istila eder. Ruslar, Kafkasya, Kırım ve Balkanlarda uyguladığı yöntemi burada da uygular. Elçiler, tüccarlar, askerî birlikler sevk eder. 25 İstilâ ettiği Kazak coğrafyasının stratejik merkezlerinde önce askerî koloniler oluşturur, arkasından sanayî ve ziraat kolonileri kurarak mümbit Ka- zak arazilerini onların hizmetine verir. 26 Kazakların mümbit arazilerinin ellerinden alınıp Ruslara verilmesi, ana yurtlarına on binlerce Rus göçmeninin getirilip yerleştirilmesi, ağır vergi talebine muhatap olmaları, mahalli işbirlikçi yöneticilerin Rusları memnun etmek için halka aşırı baskı yapmaları, Kazaklarda tahammül gücü bırakmaz. Kazaklar, 1783 yılında Sırım Batur önderliğinde isyan ederler. Ruslara karşı yapılan ilk büyük isyan olan bu hareket 15 yıl sürer. Rusların her türlü baskı ve zulmüne rağmen durdurulamaz. Ancak Ruslar hileye başvururlar. Devlet ciddiyeti ile bağdaşmayan bir tavırla onlara, bundan sonra toprak ve mülkiyetlerinin ellerinden alınmayacağına, hür ve rahat yaşayacaklarına dair söz verilerek
20 Baymirza Hayit, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, s. 52. 21 Reşit Rahmeti Arat, age age age
age., s. 500. 22 Abdulvahap Kara ve Okan Yeşilot, Avrasya’nın Yükselen Yıldızı Kazakistan Avrasya’nın Yükselen Yıldızı Kazakistan Avrasya’nın Yükselen Yıldızı Kazakistan Avrasya’nın Yükselen Yıldızı Kazakistan, İTO Yayınları, İstanbul, s. 31. 23 Ferhat Tamir, age age age
age., s. 654. 24 Envar Tarag, Alaştın Aybın Ardağı Abılay Han Alaştın Aybın Ardağı Abılay Han Alaştın Aybın Ardağı Abılay Han Alaştın Aybın Ardağı Abılay Han, JŞC, Gazagstan, 2003, s. 4. 25 Abdulvahap Kara ve Okan Yeşilot, age. age. age.
age., s. 31. 26 Seyit Sertçelik, “Rus İmparatorluğu’nun Avrupa Yakasında Yaşayan Türklerin Demografik Dağılımı ve Çarlık Rusyası’nın Türklere Yönelik Politikaları”, Genel Türk Tarihi Genel Türk Tarihi Genel Türk Tarihi Genel Türk Tarihi, Yeni Türki- ye Yayınları, Ankara, 2002, s. 618.
Yüklə 283,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|