Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
190 Artıq XV əsrdə macar kralı Matyaş Mərkəzi Avropadakı qa- nunlara uymayan qaydalarla – Orta Asiya qaydasında aşıx oyna- dı. Çünki aşıxı atmazdan əvvəl nəticəni söyləyib qalib gəldi. Av- ropa qaydasına əsasən oynasa idi, atdığı kub üzərindəki zəri gör- düyü zaman söyləyərdi. İtalyan əsilli macar tarixçisi Bonfini bu oyunu XV əsrin ən maraqlı oyunlarından biri kimi təsvir etmiş- dir (Laszlo, 1977: 526). Yalançı (təqlid) gəlin Macar toy adətləri çox zəngindir və bölgələrə görə dəyişir. Adətlər arasında islamdan əvvəlki dövrə məxsus bir türk mən- şəli «yalançı (təqlid) gəlin» zarafatı diqqəti daha çox cəlb edir. Mənim fikrimcə, macarların «yalançı (təqlid) gəlin» oyunu məskunlaşmadan daha əvvələ, yəni IX əsrdən də əvvələ gedib çıxır və yaxud da məskunlaşma zamanı macarlarla birlikdə məs- kunlaşan türk boylarından, daha sonra isə macarlaşmış türklər- dən alınmadır. XIX əsrdə toplanmış adət Macarıstanın həm şərq, həm də şimal bölgələrində geniş yayılmışdı. Bu adətə görə, toyda bəyə gəlini verməzdən əvvəl, qoca, çirkin, şikəst bir qadını göstərib zarafatlaşırlar. Bir çox yerlərdə gəlinin yalnız bir dəfə təqlid olunmasına baxmayaraq, Erdel Orosztelke (ruslar yaşayan Erdel bölgəsi – Q.Şəhriyar) kəndində isə bu, üç dəfə təkrarlanır. Maq- yarvişta kəndindəki adət bu baxımdan çox diqqətə layiqdir. Yen- gə «qızıl üzüklə nişanlanmış çiçək» axtaranda ev sahibi «əgər sizə uyğundursa, mən gətirərəm», – deyə cavab verir. Elçilər «gəlinin şəkli çuxura çox getmiş camış buzovu kimi yırtıq və əyridir», – deyirlər. İkinci dəfə ağ geyimli, sifəti qırışmış bir if- ritə gətirilir. Qabarıq sinəli qadın «nişanlısına» yaxınlaşıb öpür, quru otdan bağlanmış gül dəstəsini ona verir. «Gəlin üç ayaqlı kürsü qədər gözəldir, adaxlısının isə artıq kefi qaçdı» – deyir, bundan sonra həqiqi gəlin gətirilir. Yakotelke kəndində söylə- nilən «Gözətçi» şeirində bu adətin kökü də izah olunur: Gözcüler geldiler uzak Asyadan, 191 Macarların eski Vatanından... Macar xalqının Asiyadan gəldiyi düşünülür (Balazs, 1868: 100-109). Burla xatun Bamsı Beyrəkdən soruşur: – Mərə dəlü ozan, ya maqsudun nədür? – Xanum, maqsudum ərə varan qız qalxa oynaya, mən qo- puz çalam. Sonra Burla qısırca yengəyə: – Dur sən oyna, nə bilür dəlü ozan». Bu qısır yaşlı qadın: «Ərə varan qız mənəm» desə də, Bey- rəyi aldada bilmir və «Qısır qısrağa mindügüm yoq» misrası ilə başladığı soylamasında qadının əxlaqının olmadığını da deyir. Başqa bir soylamasında Beyrək Boğazca Fatma ilə eyni rola gi- rərək qadının əvvəllər «bığ altı» (qırx oynaşlı) adını bildiyini də söyləyir. Bu iki «təqlid gəlin» göstərildikdən sonra Beyrək hə- qiqi gəlinlə – Banıçiçəklə görüşdürülür. «Yalançı (təqlid) gəlin» adətinin Türkiyədə qorunub-saxlan- masından xəbərim yoxdur, bəlkə də Silifkə ətrafındakı Taxtaçı- lar arasında mövcuddur. Sevginin sınanması Macar xalq şeirlərinin ən qədim nümunələri arasında məzmuna görə təsnifləndirilən ballada-dastanların bir qismi «Sevginin sınanması» adlandırılır. Bu növdə müxtəlif formada təxminən 40 ballada vardır və bütün macarların məskunlaşdıq- ları yerlərdə geniş yayılmışdır. Balladadakı «qoyunda bəslənən ilan» mövzusu çox maraqlı bir tərzdə macarların ağac üzərində oyma xalq sənətində dizayn edilmiş şəkildə yer almışdır. Aşa- ğıda Szaks kəndindən toplanmış balladanın bir neçə misrası mövzunun başa düşülməsini asanlaşdırır: 1. Köröş dağında gezdim, öküzlerü güttüm Dişbudak yanında uzanıp kestirdim. 2. Büyük bir sarı yılan bağrıma yumuldu 192 Tatlı anam çıkaver, yoksa hemen ölürüm. Yoksa hemen ölürüm, dünyadan el etek çekerim! 3. Oğlum, tatlı oğlum; ben bunu eyleyemem, Eğer hemen ölsen de; dünyadan el etek çeksen de! 4. (İlk iki misra ilə eynidir.) 5. Büyük bir sarı yılan bağrıma yumuldu Tatlı badam çıkaver yoksa hemen ölürüm, Yoksa hemen ölürüm, dünyadan el etek çekerim! 6. Oğlum, tatlı oğlum; dünyadan el etek çeksen de! 7. (İlk iki misra ilə eynidir.) 8. Büyük bir sarı yılan bağrıma yumuldu, Tatlı gülüm, çıkaver, yoksa hemen ölürüm. Yoksa hemen ölürüm, dünyadan el etek çekerim! 9. Sevgilim ölme sen! çıkarım ben hemen! Eğer sen ölürsen, ben de seninle ölürüm. Sevgilisi ona yaxınlaşıb bağrında yumrulananı qapıb yerə çırpdı. Bu, ilan deyil, bir kasa pul idi. Beləliklə, anladı ki, sev- gilisi həqiqidir. Buna görə də dərhal evləndi (Imre, 1991: 3-6). Macar folklorçularının əksəriyyəti «Sevginin sınanması» adlanan balladaları antik yunan və ya Roma mənşəli hesab edir- dilər. Evripidin (ölüm tarixi e.ə. 406) «Alkesta» əsərində ölümə layiq görülən kişinin yerinə arvadı can verməyə razı olur. Baş- qalarının fikrincə isə bu cür macar balladalarının mənşəyi Qərbi Avropa dəniz quldurlarına aid balladalarıdır (Lajos, 1979: 161). Rumıniyalı tədqiqatçılardan biri (Adrian Fochi) bunun səhvən qədim daklardan gəldiyini hesab edir. «Sevginin sınanması» ti- pindəki balladalara Karpat hövzəsinin qərbində rast gəlinmir, amma şərqdə – Balkanlarda çoxlu variantları toplanmışdır. Mə- nim fikrimcə, belə balladalar tarixin müəyyən bir dövründə türk- lərin yaşadığı, yaxud osmanlıların fəth etdikləri ərazilərdə möv- cud olduğuna görə, o, türk mənşəlidir. Məncə, «Sevginin sınanması» adlı balladalar qrupunun mənşəyi «Dəli Domrul boyu»dur. Bunu sübut etmək üçün yalnız Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|