Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
212 görür. Nəhayət, Ceyhun çayının ətrafına sığınıb orada yaşamaya başlayır və təxminən üç yüz il ömür sürdükdən sonra orada ölür 1 . Dədə Qorqudun tarixi şəxsiyyət olmasının isbatı məsələsi hələ tədqiqatçılara qaranlıq qalmaqla yanaşı, «Dədə Qorqud ki- tabı»ndakı dastanların Azərbaycan xalqına aid edilməsi də mü- bahisə doğurur. Bu iddianın əsas istinad mənbəyi isə əsrlər keç- məsinə baxmayaraq, Azərbaycanın yarımköçəri tayfaları və kəd- lilər arasında on iki əfsanəyə əsaslanan müxtəlif rəvayətlər və variantları hələ də mövcuddur. Bu məqalənin müəllifi (Hüseyn Məhəmmədzadə Sadiq burada özünü nəzərdə tutur – Q.Şəhriyar) Azərbaycanın (Güney Azərbay- can – Q.Şəhriyar) Heris bölgəsinin kəndlərinin birində müəllim işlədiyi illərdə xalq arasında bu cür rəvayətləri şəxsən duymuş və qeydə almışdır. Məsələn, Heris bölgəsinə yaxın Mehram kəndində qırx yaşlı (1344/1965) əkinçi Fərrux Razavi-Azərdən «Əzrail» adlı bir rəvayət dinləmişdir. Bu rəvayət «Dədə Qorqud kitabı»ndakı on iki hekayədən biri olan «Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul» kimi çox əski bir dastandan izlər daşıyır. Bu rəvayət aşağıdakı kimidir: Əzrail «Adamın biri atına minib səyahət üçün kənddən ayrıldı. Yolda bir atlını görüb onunla dost oldu. Birlikdə gedib bir kəndə çatdılar. Atlı atından enib adama: «Sən mənim atımı saxla, mən bu kəndə baxıb gəlirəm» – dedi. Adam onun atını saxladı. Atlı piyada gedib bir müddət son- ra geri qayıtdı, atına mindi və yenidən yola düşdülər. Adam kənddən ağlaşma və ağı səslərinin yüksəldiyini duysa da, əhəmiyyət vermədi. Bir az yol getdikdən sonra ikinci kəndə çatdılar. Atlı yenə atından enib atını adama verdi. Kəndin içinə gedib qayıtdıqdan sonra yola düşdülər. Adam baxdı ki, bu kənd- dən də ağlaşma səsləri yüksəldi. Adam fikrə gedib bu atlının kim olduğunu anlamağa çalışdı. Üçüncü kəndə çatdılar. Atlı ye- 1 «Dede Korkut» maddesi, İslam Ansiklopedisi. 213 nə atını adama verib kəndə yollandı. Adam fikirləşib öz-özünə «mən bu adamın atına minim» – dedi. Ata minən kimi bütün dünyanın ayağının altında olduğunu gördü. İnsanlar qarışqa kimi o tərəfə-bu tərəfə qaçırdılar. Adam bu atlının Əzrail olduğunu anladı. Kəndlərdən gələn ağlaşma və ağı səslərinin səbəbi isə bu atlının gedib insanların canını almasıdır. Atdan enib gözləməyə başladı. Əzrail gələndə «indi biz qardaş kimi olduq, söylə görüm mənim ömrümdən nə qədər qaldı?» – dedi. Əzrail: «Cəmi üç gün, amma əgər hər hansı biri sənin yerinə canını verməyə razı olsa, sənin canın qurtular» – dedi. Adam çox təəssüfləndi. Evə qayıdıb baş verənləri atasına danışıb dedi: «İndi mənim yerimə Əzrail sənin canını alsınmı?» Atasının ayağına bir iynə batırdı. İynə atasının dizinə çatanda atası bağıraraq: «Aman! Çıxart, özünə batır» – dedi. Adam anasının yanına gəlib baş verənləri danışıb yenə iynə- ni anasının ayağına batırdı. İynə anasının dizinə çatanda qalxıb: «Aman! Çıxart, özünə batır» – dedi. Adam artıq arvadının yanına vidalaşmağa gəldi. Baş verən- ləri ona anlatdı. Qadın «iynəni mənim ayağıma batır» – dedi. Adam iynəni arvadının ayağına batırdı. İynə dizinə qədər gəldi, amma qadın heç bir reaksiya vermədi. İynə qarnına qədər çatsa da, qadın yenə bir şey söyləmədi. Başına qədər gəldi, am- ma yenə bir şey demədi. Əzrail olanları Tanrıya anlatdı. Qadının sevgisi Tanrının çox xoşuna gəldiyindən onların hər ikisinə altmış il ömür bağışladı. Əzrailə də adamın atası və anasının canını almasını əmr etdi». *** «Dədə Qorqud kitabı»ndakı «Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul» hekayəsini oxuyanlar yuxarıda təqdim etdiyimiz rəvayət ilə bu hekayə arasındakı bəzərlikləri görə bilərlər. Hətta göründüyü kimi, bu rəvayət əslində o hekayənin yarımçıq variantıdır da deyə bilərik. Belə misalların sayını artıra bilərik. Belə ki, Azərbaycanda kənd-kənd, boy-boy gəzdiyiniz zaman bunları duya bilərsiniz. Bu 214 məqamda Təbrizdə duyduğum bir anonim türkünü misal gətirmək istəyirəm. Türkünün təqti 4+4+4 şəklindədir və hər misranın so- nunda dörd hecalı qafiyəsi isə «Dədə Qorqud»la təkrar olunur: Gəlinə ayran demədim mən, Dədə Qorqud! Ayrana doyuran demədim mən, Dədə Qorqud! İynəyə tikən demədim mən, Dədə Qorqud! Tikənə sökən demədim mən, Dədə Qorqud! *** Göründüyü kimi, «Dədə Qorqud hekayələri» bütövlükdə yarımköçəri cəmiyyətin sıxıntılı dövrlərinin, patriarxaizmin və feodal quruluşun meydana çıxdığı və formalaşdığı dövrün məh- suludur. «Dədə Qorqud kitabı»nın təsvir etdiyinə görə, bu ya- rımköçəri/feodal cəmiyyətin başında böyük hökmdar xanlar xanı Bayındır xan vardır və bütün hekayələrdə onun adı çəkilir. Bayındır xanın da tarixi şəxsiyyət olduğu anlaşılır. Hicri X əsrin sonlarında (miladi XVI əsrdə) yazılan «Təvarix cədidi- mərat cahan» adlı kitabda «Dər Evsafi-Bayındır xan» adı altında bir bölüm var. Bir çox qədim tarixçilər də ona istinad etmişdir. O cümlədən hicri XII əsrdə (miladi XVIII əsrdə) Hafız Dərvişəli Çəngiyi-Buxarayi tərəfindən fars dilində qələmə alınmış əsərdə 24 oğuz boyunun xanları və hökmdarları olan Ağxan, Qara xan və Bayındır xan haqqında məlumat yer alır 1 . Əsərdəki qəhrəmanlar Qazan xan və onun ətrafındakı baha- dırlardan ibarətdir. Eyni zamanda burada qamış nizəli rəiyyət və çobanlardan bəhs edilir. Qəhrəmanlıqla düşmənə qarşı müqavimət göstərən və hey- van sürüsünü qurtarmaq üçün iki qardaşını fəda edən Qaraca Çoban tipi isə zəhmətkeş xalqın rəmzidir. Qaraca Çoban bütün hekayələrin qəhrəmanı olan Qazandan daha güclü və daha cəsur təsvir edilir. Dəli Domrul isə adı-sanı bilinməyən biri olmasına 1 Ətraflı məlumat üçün bax: Fahrettin Kırzıoğlu. Dede Korkut Oğuzna- meleri. İstanbul, 1952, s.10 Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|