Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
225 küstan ərazilərinə cəmi 30 min əsirin gələcəyi və onların şəhərdə deyil, kəndlərdə yerləşdiriləcəyi haqda məlumat vermişdir. Müa- sir tədqiqatçıların araşdırmalarından məlum olur ki, artıq 1918- ci ilin yayında və payızında Türküstanda təxminən 35 min hərbi və mülki əsir vardı. Mövcud olan ədəbiyyatdan (bir çox hissəsi internet saytla- rında yerləşdirilib) məlum olur ki, Birinci Dünya müharibəsi za- manı düşmənin 3 milyona yaxın zabit və əsgərləri rus ordusu tə- rəfindən əsir götürülmüşdür. Eyni zamanda Rusiyanın itkilərinin yarısını əsirlər təşkil edirdi (2,4 milyon insan). Maraqlıdır ki, Bi- rinci Dünya müharibəsi ərzində 70-ə (bəzən 73) yaxın rus ge- neralı əsir düşmüşdür. Onlardan yalnız bir nəfər, 48-ci diviziya- nın komandiri general L.Q.Kornilov (1870-1918) üçüncü cəhd- dən 1 sonar qaça bilmişdir. Əsirlər yalnız rulsar deyildi, türk xal- qı daxil olmaqda o zaman Rusiya ərazisində yaşayan digər mil- lətlərin nümayəndələri də vardı. Birinci Dünya müharibəsinin döyüş meydanında qəhrəmancasına vuruşanların arasında türk- mən süvari alayının sıravi əsgərləri də var idi. Türkmən süvari döyüşçülərinin hekayəsinə keçməzdən əv- vəl qeyd etmək istərdik ki, Murmansk dəmir yolunun tikintisin- də işləyən Avstriya-Macarıstan və alman hərbi əsirlərin müha- fizəsini çərkəzlər, inquşlar və Şimali Qafqazın digər nümayən- dələri təşkil edirdi. 1916-cı ilin avqustunda hər gözətçiyə 40-dan artıq əsir düşməklə mühafizə 942 dağlıdan ibarət idi. Gözətçilə- rin sayı azlıq təşkil etdiyindən əsirlərin qaçmasına səbəb olurdu. Buna görə də hər gözətçiyə təxminən 10 əsir düşmək şərtilə gö- zətçilərin sayını 2000 nəfərə çatdırmaq qərarına gəldilər. Elə he- sablamışdılar ki, 1 türkmən 10 əsirə nəzarət edəcək. Ancaq Mur- 1 Bax: Военнопленные Первой мировой войны//Цитируется по сай- ту в Интернете: voynablog.ru/2012/04/12/voennoplennye-pervoj-mirovoj- vojny/ (28.02.2013) и др. 226 mansk Dəmiryolunun Tikinti İdarəsi buna razılıq vermədi. Onlar hesab edirdilər ki, türkmənlər «şimalın 1 iqlim şəraitinə tamamilə uyğun deyillər». Bizim fikrimizcə, mindən artıq türkməndən ibarət bu hərbi mühafizə Türkmənistanla (Trans-Xəzər regionu) əlaqəli deyil, çox güman ki, o, Stavropol (Şimali Qafqaz) türk- mənlərindən ibarət idi. Türkmən atlıları və onların komandirləri Avstriya cəbhəsində öz döyüş qabiliyyəti ilə seçilmiş türk- mən könüllü atlı alayı 31 mart 1916-cı ildə Tekin atlı alayı ad- landırılmışdır (orada xidmət edən türkmənlərin əksəriyyəti təkə tayfasından idi). Bu alaydan başqa bəzi türkmən zabitləri Qafqaz müharibəsində rus ordusunun bölmələrinə başçılıq edirdi. Onlar- dan biri haqqında 14 dekabr 1914-cü ildə «Закаспийской ту- земной газеты» 1-ci nömrəsində «Qəhrəman baş zabiti xatırla- yarkən» adlı qısa bir məqalə həsr edilib. Məqalədə Qafqaz cəb- həsində 29 oktyabr 1914-cü ildə qəhrəmancasına həlak olmuş Kiyev hərbi məktəbinin məzunu, Trans-Xəzər regionunun Ted- jenski vilayətinin Ata Seraxs kəndində doğulmuş zabit Çarı Amangəldi oğlundan yazılıb. Qafqaz döyüşlərində iştirak edən digər türkmən baş zabiti isə 1-ci Kazan atıcı drujinasının komandiri podpolkovnik (indiki polkovnik-leytenant – Q.Şəhriyar) Nikolay Nikolayeviç Xan İodumski (Qaraşxan oğlu İodumski (1868-1928) – Q.Şəhriyar) 2 idi. T.Latipovun məqaləsindən göründüyü kimi, o dövrün Kazan 1 Bax: Новикова И.Н. Австро-венгерские и германские военноплен- ные на строительстве Мурманской железной дороги // Военно-истори- ческий журнал, 2006, № 2. 2 Ətraflı məlumat almaq üçün bax: Soyegov M. Sandarmoh’ta Şehit Olan Üç Türkmen Aydın // Türkmeneli Edebiyat ve Sanat Dergisi. Sayı: 37, Şubat. Kerkük/Irak, 2011, s.14-20. 227 qəzetləri onun 17 may 1916-cı il tarixli təşəkkür məktubunu nəşr edib. Məktubda deyilirdi: «Sevinirik ki, döyüş dəstəmizin əziz vətəni Kazan bizi unutmur... Öz evindən ayrılmış və Rusiyanın şərəfi və böyüklüyü uğrunda döyüşən bizlərə qürbətdə Kazanın sevgisini və qayğısını duymaq, təbii ki, çox vacibdir. Əziz Ka- zan torpağına baş əyirik» 1 . S.İsxakov (Rusiya Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutu) «Birlikdə və ya ayrı. 1914-1918-ci illərdə rus ordusunda türk- müsəlmanları» məqaləsində türkmən ağ imiqrantı 2 Rəzak bəy Hacıyevin xatirələrinə əsaslanaraq yazırdı ki, öz elitasının çağırışına əsasən türkmənlər könüllü Tekin atlı alayına xidmətə gəldilər: «Rusiya təhlükədədir, biz gərək rus ordusunun cərgələ- rində vuruşaq». Ancaq rus hərbiçiləri xivin (Daş oğuz) türkmən- lərindən ibarət 40 minlik ordunun yığılmasına razılıq vermə- dilər. Nəticədə, türkmən əhalisinin hesabına Trans-Xəzər regio- nununda yalnız bir Tekin atlı alayı formalaşdırıldı. Alayın döyüş nailiyyətləri elə o andaca diqqəti cəlb etdi. «Петроградский курьер» qəzetinin jurnalisti yazırdı ki, alman torpaqları olan Soldaunun yaxınlığındakı döyüşlərdə ilk dəfə bizim orduda türk- mənlərdən ibarət yeni atlılar gördüm... Onların gəlişi hər yerdə səs-küyə səbəb olur və diqqəti cəlb edir». Rus-alman cəbhəsində alay dəfələrlə vəziyyəti xilas edirdi. Məşhur hərbi müxbir Vasi- liy İvanoviç Nemiroviç-Dançenko «Русское слова» qəzetində Lozd yaxınlığındakı döyüşləri belə təsvir edir: «Çaşqınlıq içərisində qalan almanlara hücum edənləri təsvir etmək mümkün deyil. Alman baş qərargahından olan zabitlərdən biri deyirdi: «Kim bilirdi ki, rusların insanoğlunun bacara bilmədiyini həyata 1 Латыпов Т. «Низко кланяемся дорогой земле Казанской» // Цити- руется по сайту в Интернете: http://www.e-vid.ru/index-m-192-p-63- article-24631.htm (01.03.2013). 2 Təxminən altı il davam edən Vətəndaş müharibəsi (1917-1923) nəticə- sində Rusiyadan gələn imiqrant dalğası belə adlanır. Ağ imiqrasiya 1919-cu ildə kütləvi xarakter alaraq bir neçə mərhələdə formalaşdı – Q.Şəhriyar. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|