Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
Tıva türklərinin inamına görə, su da, torpaq da müq əddəs sayılır. Suya hörmətin, tapınmanın, bulağa tapınma bu günümüzəcən Azərbaycanda qorunsa da, tamam başqa məna, məzmun daşıyır. Respublikamızın bir sıra bölg ələrində, o cümlədən də Qazax rayonunda xalq dağdan arana, arandan dağa köçmüş, yayın istisində ailənin, mal- qaranın aranda qalmaması üçün çadırlar qurulmuş, əhali Dilican, İcevan dağlarına, meşələrinə köçmüş, yayı orada keçirmişdir. Bu köç vaxtı onlar müxtəlif bulaqlar aşkar etmiş, tutulmuş gözlərini təmizləmiş, onlara adlar qoymuş (Şinkar bulağı, Lələ kənd bulağı, Kamıl bulağı…), hər il bu bulaqlardan xeyli aralıda dayanmış, dəyə qurmuş, qızlar, g əlinlər bulağa su gətirməyə getmişlər. Yay vaxtı arandan mü əyyən səbəblərə görə, yaylağa köçə bilməyənlər ailəliklə, b əzən də bir neçə ailə bir, ya bir neçə qoç, çəpiş, mer-meyvə, müt əkkə, çatı, xalça-kilim götürür, o bulaqlara üz tutur, bir az aralıda kilim salır, süfrə açır, ocaq qalayıb kabab, çoban basdırması bişirir, üstündən də buz kimi bulaq suyundan içir, Tanrının bu gözəl, şəfaverici, qocanı cavanlaşdıran, göz yaşı kimi dumduru nem ətinə alqışlar deyirdilər. İslam dininin t əsiri burada da özünü göstərirdi. Bəzi nənələrimiz əl- üzl ərini sərin bulaq suyu ilə yuduqdan sonra minnətdarlıq əlaməti olaraq “atam, anam fida (fəda – G.Y.) olsun, a Fatma ana sana” dey ərdilər. Belə yerlərdən həmişə saz, zurna səsi əksik olmazdı. Camaat bulaqla bağlı bir sıra qadağalara da əməl etməyi unutmurdu: bulağa tüpürmək, ətrafını murdarlamaq, zibill əmək, içində içalatı, bulaşıq qab-qacaq yumaq, pis söz danışmaq, bulağı söymək olmazdı. Bütün bu qadağalara görə, ora gələnlər həmişə bulaqdan xeyli aralıda heyvan k əsir, yeyib-içirdilər. Günümüzdə “kefə getmək” 69 anlamını verən bulaq üstünə getmək, qoç kəsib yemək-içmək t əşkil eləmək məhz qədim inancdan gələn su yiyəsinə minn ətdarlıq əlaməti olaraq qurban kəsmə mərasiminin izl ərindəndir. Bir çox türbələrdəki, müqəddəs yerlərdəki bulaqlar, xüsusil ə “zəmzəm” quyuları da suya xüsusi münasib ətin nəticələridir. Belə quyular Qazaxıstanın Türküstan şəhərində yerləşən Xoca Əhməd Yasəvinin kese- nesinin, türb əsinin içində də, həyətində də var. Qaqauzların, dem ək olar ki, bütün kəndlərində hər 200-250 metrdən bir taxtadan üz ərində talvar qurulmuş yaraşıqlı su quyularına rast g əlmək olur. Tıvalarda “ovaa” kultu da güclüdür. Ovaa bir neçə cür olur: altında quru budaqlar çıxan daş yığını; daş plitələrdən düz əldilmiş piramida; çır-çırpıdan düzəldilmiş koma şəklində [170, s.81]. Ovaalar yerlərinə görə də maraqlıdırlar. Əvvəllər Tıvada dörd cür ova varmış: 1) su başında qurulan ova (“buqa dozunun ovaazı”); 2) dağ aşırımlarında, keçidlərində qoyulan “art ovaazı”; 3) tayfa, soy ovaazı; 4) tayqa ovaazı [170, s.81]. “Ovaa daqıır” mərasimində ova patronimik qrupun, y əni hər hansı bir ailənin, tayfanın, nəslin adı ilə bağlı olur. M əsələn, Kuularnın ovaazı, Ondarlarnın ovaazı, Oorjaklarnın ovaazı… Azərbaycanda ötən əsrin ortalarına q ədər bu mərasimin izlərinə rast gəlmək mümkün idi. Hər bir patro nimik qrupun öz yaylağı, qışlağı olduğu kimi, öz etiqad, p ərəstiş, sitayiş yeri – piri, ocağı vardı. Burada qeyd olunan pir, ocaq sözl əri məhz sözü gedən «ovaa»nı ifadə edir. Bu gün d ə Azərbaycanda patronimik bölgü var. M əsələn, Qazax rayonunun Canallı kəndində Gürzalılar, Ətənəyeyənlər, Molla Nəvilər, mənim də nimayəndəsi 70 olduğum Daşdılar (onu da qeyd edək ki, Daşdı, Taştı, Taşdu toponiml ərinə Az ərbaycanın digər bölgələrində, Qazaxıstanda, Cənubi Sibirdə də rast gəlmişik).., Ağstafanın Dağ Kəsəmən kəndində Qəfərlilər, Cıppanlar, Muradovlar və dig ər bu kimi tayfa, nəsil, kök birlikləri var. Onların hər birinin özün əməxsus xüsusiyyətləri maraq doğurur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, XX əsrin 50-60-cı illərinə qədər hər elin, k əndin öz yaylaqları da vardı. Tıvalarda «ovaa daqıır» mərasimi də xamın, ya da lamanın iştirakı ilə, yemək-içməklə, qurbanla… keçirilir. Bu m ərasimdə kəsilən buynuzlu qoçun başının ovaanın içində bir ağaca taxılması, buynuzların yaman ruhları, şər qüvvələri qorxudacağına, hürküdəcəyinə, iki qoç başı qoyularsa, onda o qoçların bir-biri ilə vuruşaraq yerin, ovaanın yiyəsini acıqlandıracaqlarına inanıldığına görə, bir ovaaya iki qoçun başının qoyulmaması, bu mərasimin mənəvi mədəniyyət nümun ələrimizdə “iki qoçun başı bir qazanda qaynamaz” atalar sözü il ə əlaqəsi də maraq doğurur. İlk baxışdan bu atalar sözünd ə “yanlışlığın” olduğunu söyləmək olar, yəni çox asanlıqla iki və ya daha çox qoçun başını böyük bir qazanın içinə qoyub qaynatmaq olar. Deməli, əslində bu atalar sözü bir şaman ayini ilə bağlı inamdan doğaraq Az ərbaycanda, dəyişilmiş və ya əsl mahiyyəti unudulmuş şəkildə də olsa, yaşayır [43, s.32-34]. Tıva türkləri arasında geniş yayılan “tayqa daqıır” m ərasimi ən hündür dağın başında, əsasən, Kızıl Tayqada keçirilir, “tayqa daqıır”la bağlı mahnılar oxunurdu [213, s.84]. Tıva tədqiqatçısı Z.Kırqısın yazdığına görə, toy m ərasimlərində piyalə verilməsi ilə bağlı oxunan mahnılar 71 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|