Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
D əniz isə aşağı, yeraltı dünyanı. Hər üç qatı özündə əks etdir ən ağacın (başı, gövdəsi, kökü) türk şamanizmində əsas r əmz kimi qəbul olunması, üç qatın, məvhumun yaranışında “ iştirakı, rolu” danılmazdır. “Xam- ıyaş” mərasimi də “ot daqıır” kimi, hər il keçirilir v ə “xam-ıyaş daqıır” adlandırılır. İnama görə, xam ağacı kəsmək, budaqlarını sındırmaq, yanındakı ağacları, kolları kəsmək, ona arxa çevirmək, kəsici alətlə toxunmaq, at bağlamaq… günah hesab olunurdu. Qeyd etd iyimiz kimi, tıvalardakı xam-dıt şamanizmdəki dünyanın üç qat olduğu barədə fikri t əsdiqləyən rəmzdir. Göy, Yer, Yeraltı aləm olduğu kimi ağacın da başı, gövdəsi, kökü var. Bu üç aləmin də öz qatları var. M əsələn, Göyün on yeddi qatı, qaranlıq dünyanın isə doqquz qatı var. Hər qatın özünün yiyələri mövcuddur. M əsələn, xakasların yağış yiyəsi kimi tanıdıqları Abakan Kan, yaxud Mordo Kan Göyün altıncı qatında olur. Xam-dıt h əm də xamın xamlama vaxtı Göyün, Yerin müxtəlif qatlarına çatması üçün əsas vasitədir. T ədqiqatçılara görə, mavi Göy qübbəsinə hələ M.Ö. III əsrdə, hunlar zamanında sitayiş olunmuşdur. Tanrı öz hökmünü, irad əsini ona müraciət edən, yalvaran, üz tutan q ədim türk hökmdarlarına diqtə eləmiş, onların vasitəsilə b əndələrinə yetirmişdir. Yəni ağ şamanlar olan türk hökmdarları bilavasitə Göylə, onun yiyəsi olan Tanrı ilə əlaqə qura bilirdilər. Bir çox araşdırıcılara görə, Göy sonralar c ənubi Sibir türkləri tərəfindən «piroq kimi qatlara» bölünmüşdür [198, s.92]. Beləliklə, biz də Göyün qatlara bölünm əsinin, onlarda müxtəlif ruhların, yiyələrin yerl əşdirilməsinin sonrakı dövrlərin məhsulu olduğu fikrinə 61 şərik çıxaraq qeyd edək ki, “Kitab-i Dədə Qorqud” boylarında oğuz bəyləri qol götürüb diləklərini birbaşa Ulu Tanrıya ünvanlayırdılar. Bu da həmin boyların çox q ədimliyindən, yəni Göyün hələ qatlara bölünmədiyi vaxtlarda yarandığından xəbər verir. Tıva xamları eninə doğranmış Göyün müxtəlif qatlarına ağac vasitəsilə çatdıqlarına görə, xam-ağaca sitayiş onların arasında çox güclüdür. Belə ki, xam xamlama zamanı öq ə ağcaqayın gətirdir. Onu öqün ortasında ocağın yanında yer ə elə basdırırlar ki, başı bacadan çıxsın. Sonra xam ağacın gövd əsində balta ilə Göyün, ya da Yeraltı aləmin müxtəlif qatlarını göstərən pillələr düzəldir. Xamlama vaxtı o, bir-bir pill ələri qalxır, hər dəfə də gördüyünü, eşitdiyini ətrafdakılara xəbər verir: M ən bir pillə qalxdım, Ayxay! Ayxay! M ən bir qata çıxdım, Şaqabata! M ən Taptının başına çıxdım, Şaqabata! Düz Aya qalxdım, Şaqabata! [184, s.384] Xam- ağac haqqında danışarkən N.Krotkova əsaslanan L.Şternberq yazırdı ki, bu cür ağac hər bir şamanın evində olurdu. Dünya ağacı ilə eyniləşdirilən “şaman-ağac” vasit əsilə şaman Göyün müxtəlif qatlarına çıxırdı [211, s.123]. 62 Yuxarıda sözü gedən “xam-ıyaş daqıır” mərasiminin m əqsədi xam-ağacdan ailə, tayfa üçün xoşbəxtlik, bərəkət dil əməkdir. Bir çox hallarda bu mərasim ailədə hər hansı bir şəxsin narahatlığı, xəstəliyi ilə əlaqədar keçirilirdi. Dəvət olunan xam əvvəlcə xəstəliyin doğrudan da xam-ağacla bağlı olub- olmadığını müəyyənləşdirir, yəni fala baxır. “Xam-ıyaş daqıır” mərasiminin keçirilməsi üçün həmin ağacın ətrafında, “ot daqıır” mərasimində olduğu kimi, “san salır”, y əni ocaq yeri qurur, oranı yandırıb ocaq üçün yer düzəldir, yastı bir daşın üstünə kül, közərmiş kömür atır, onun da üstün ə quru ardıc kolu yığırlar. Bir-iki dəqiqədən sonra ocaq tüstül əyəndə, xam öz atributlarını (düngür, toxpax, ayaqqabısının altını) tüstüyə verir. Elə hesab olunur ki,bu ayin yaman ruhlarla, şər qüvvələrlə qarşıdakı ağır, uzun mübariz ədə xama kömək edəcək [211, s.23]. Ən əsası isə bu atributlara hopmuş şər qüvvələr od tərəfindən t əmizlənəcək... Xamlama vaxtı qoç kəsir, onun başını xam-dıtın yanına qoyurdular. Heç k əs bu başa əl vurmamalı idi. Deyilənə gör ə, bir dəfə biri dözə bilməyib bıçaqla qoçun alt çənəsini k əsərək dilini çıxardıb yeyibmiş. İki gündən sonra onun boğazı tutulur. Xam deyir ki, o, xam-dıta məxsus yeməyi yediyin ə görə, boğazında qalaraq cəzalandırılıb [170, s.78]. “Xam- ıyaş daqıır” mərasimi sırf xamlara aiddir. Burada lamaların iştirakı haqqında qaynaqlarda məlumat verilmir. Tıva xalqının mövsüm mərasimləri arasında əkinçiliklə bağlı “buqa daqıır” adlanan iki mərhələdə keçirilən bir m ərasim də mövcuddur. Birinci mərhələ, adətən, yazda, k ənd təsərrüfatı işlərinin başlanğıcında, ikincisi isə yayda, 63 buğda yetişənə yaxın keçirilir. Yaz əkin işlərinin əvvəllərində aratlar, ənənəyə görə, beş-altı kilometr uzunluğunda suvarma kanalları (“buqalar”) çəkir, digər hazırlıq işləri görürlər... Türkm ənlər suvarma kanallarına su ilə birlikdə diri balıq da buraxır, kanalın kənarında qurban kəsir, qanını suya axıdırdılar. Sonra alqışlar oxuyub yemək-içmək təşkil edirdil ər. Burada “kırkçilten” deyilən qırx gözəgörünməz anılsa da [140, s.22], söhbətin su yiyəsindən, erenlərdən getdiyi, bu ayinin çox q ədim dövrlərə bağlı olduğu göz önünd ədir. Qeyd etm ək lazımdır ki, əkinçiliklə məşğul olan əhali az sonr a süni suvarma yolları da axtarıb tapır. Aydındır ki, t ək Göydən yağan yağışa ümid etməklə məhsul yetişdirmək ç ətindir. Ona görə də, hələ yaz tarla işlərinin əvvəlində əkinçilər suvarma kanalları çəkirdilər. Belə suvarma kanalları Azərbaycanda da geniş yayılmışdır. Bunlara M.S.II əsrdən sonra çəkilən, başlanğıcını Araz çayından götürən, uzunluğu 70 verstdən (1 verst təxminən 1 km. 67 m.-dir – G.Y.) çox olan Govurarxı, Mil düzünün torpaqlarını süvarmaq m əqsədilə çəkilən daha iki arx – uzunluğu 80 verst ə yaxın olan Hacı Hüseyn arxını, 60 verstlik Qoşqay arxı da missal gətirmək olar [1, s.118]. Suvarma kanallarından başqa erkən yazda ana arxlar çəkilir, köhnələr b ərpa olunur, bəndlər, dəhnələr tikilirdi. İşə başlanılacağı gün mirablar, cuvarlar elin ağsaqqalına, kənd camaatına x əbər göndərirdilər. Hər kəs öz hajatını (əmək alətini götürüb h əmin gün işə çıxırdı. Azərbaycanda da elliklə iş görm ək bir adətdir: 64 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|