Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
q əbul edilən Novruz bahar bayramı, şum, əkin, biçin, məhsul bayramı, eləcə də digərlərinin hər biri ailənin, tayfanın əmin- amanlığına xidmət edən mərasimlərdir. Bu mərasimlər ailə- m əişətlə sıx bağlı olduğu kimi, bir ailəyə, bir tayfaya məxsus toy, yas, körp ənin dünyaya göz açması da bütün elin bayramıdır. El ağır, hüzünlü, sevincli günlərində həmişə bir yerd ə olmuşdur. “Ellə gələn toy-bayramdır” deyən türklər t əbii fəlakətlərə qarşı da birgə dayanmış, ruhdan düşməmiş, h əyatın davam etdiyini dərk etmişlər. Çox vaxt yanlış olaraq Qurban, Novruz bayramları, sünnət mərasimi kimi kökü daha q ədimlərə gedən bayramlar, mərasimlər də İslam dini il ə bağlanılır. Lakin araşdırmalar həmin mərasimlərin əski dinl ə bağlılıqlarını, bu gün ayrı-ayrı dinlərə qulluq edən türkl ərin mərasimləri, adət-ənənələri sırasında özlərinin yerl əri olduğunu göstərir. Təsadüfi deyil ki, bir çox yerlərdə, o cüml ədən də Altayda “Çılqayak”, “Çılbazı” bayramı da kamların iştirakı ilə keçirilir. Türk xalqlarında əkinçiliklə, heyvandarlıqla bağlı bir çox dig ər mərasimlər, ayinlər, yiyələr, hamilər var. Əkinçiliklə bağlı “oraq tasadlığı” ayini, heyvandarlıqla bağlı yiyələr, hamil ər, onlarla əlaqəli ayinlər dediklərimizə örnəkdir. M əsələn, türkmənlərdə Musa peyğəmbər, Çopan ata qoyunların, Veys baba, Veysəl Qara dəvələrin, Zenni baba in əklərin, Düldül ata atların hamisi sayılır [140, s.23). Tıvanın paytaxtı Kızıldakı 60 Baatır adına Muzeydə, muzeyin arxa t ərəfində, həyətində maraqlı eksponatlar qoruyub saxlayan t ədqiqatçılar mövsüm mərasimlərini də ailənin, tayfanın əmin-amanlığına, mal-qaranın çoxalmasına, bolov t əminatına yönəldilən, mistik, ezoterik ünsürlərin üstünlük t əşkil etdiyi bayramlar kimi iki qrupa ayırırlar. Əlbəttə ki, bu 114 bölgünün özünd ə də bir şərtilik mövcuddur. Təbiət kultu deyil ən torpağa, suya, dağa, meşəyə (ağaca) sitayiş Az ərbaycandan fərqli olaraq Sibirdə yaşayan, təbiətlə sıx t əmasda olan türklər arasında bu gün də ilkin formasında qalmaqdadır. Qədim türklərin dörd deyil, beş ünsüründən biri olan Gün əşə, onun yerdəki rəmzi sayılan oda hörməti günümüzd ə bütün türklərin mərasimlərində özünü göstərir. Uzun ill ər Azərbaycanda mərasimlərdəki odla, ocaqla bağlı ad ətlər zərdüştlüklə, atəşpərəstliklə bağlanılırdı. Lakin daha əvvəlki dövrlərdə yaranmış şamanizmdəkiodla bağlı ayinlərin, ad ətlərin mövcudluğu bu fikrin yanlışlığından xəbər verir. Ocağa, atəşə sitayiş olunan bir yerdə onun üstündən tullanmaq, üst əlik “ağırlığı, azar-bezarı, qada-balanı” oda tökmək q əbulolunmazdır. Bu mərasim odun, ocağın, atəşin paklayıcı, saflaşdırıcı, sağaldıcı, təmizləyici gücünə inamla, yəni şaman t əsəvvüründəki odla bağlıdır. Təsadüfi deyil ki, bəzi türkmən boyları ona “şaman odı” deyirlər [140, s.7]. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu gün dünyada baş ver ən proseslər, qloballaşma adı altında inteqrasiya, m ədəniyyətlərin qaynayıb-qarışması kimi ideyaların dayaq nöqt ələri göstərir ki, müəyyən maraqlara xidmət edən, siyasi gedişlərə təkan verən bu proses geniş əks-səda doğurduqca, milli özünüdərk, özünəqayıdış prosesi də gücl ənir. Bu da təbiidir. Qloballaşmanın düzgün təbliğ olun maması, yanlış qəbul edilməsi, elə bu ideyanın özünd əki qeyri-müəyyənlik bir çox xalqlarda, əsasən də q ədim, zəngin mədəniyyəti, tarixi olan xalqlarda özünü itirm ək qorxusu, bununla bərabər də özünəbağlılıq, özünüt əsdiq kimi təbii hisslər yaradır. İnsanlar bundan doğan adekvat addımlar atmağın vacib olduğunu 115 düşünürlər. Bu baxımdan etnik qohum xalqlar bir-birini öyr ənməyə, yaxınlaşmağa, böyük qüvvə qarşısında birl əşməyə cəhd göstərirlər. Uzun əsrlər bir-birindən ayrı yaşamış, dinləri fərqli eyni etnosun nümayəndələri olan xalqların mənəvi cəhətdən birləşmə prosesi daha ağır gedir. Az ərbaycan, qaqauz, tıva, xakas, türkmən… xalqlarının etnoqrafik materiallarının tarixi-müqayisəli yolla araşdırılması bu xalqlarının mərasimləri, həmin m ərasimlərlə bağlı mənəvi mədəniyyət nümunələri arasında bir çox fərqli, oxşar cəhətlər ortaya çıxarır. Oxşarlıqların səbəbi məlum olsa da (etnik qohumluq, dil qohumluğu), araşdırmalar göstərir ki, fərqliliklərin meydana çıxması səbəbələri çox müxtəlifdir. Buna təbii iqlim şəraiti, qonşuluqda yaşayan xalqların, dinlərin təsiri, ictimai- siyasi quruluş, təsərrüfat sahələrinin inkişafı... s əbəb olmuşdur. Lakin fərqlilikləri yaradan bu amillərin arasında din daha güclüdür... Maraqlıdır ki, ortaq c əhətlərimizin də başında, din olub-olmaması mübahisə doğuran, şamanizm durur. Az ərbaycanda birmənalı qəbul olunmayan m əsələlərdən biri də şamanizm, onun Azərbaycandakı izl əridir. Sovet dövrü etnoqrafiya elmi, digər humanitar elm sah ələri kimi nəinki tək şamanlara, o cümlədən də dig ər dinlərin təbliğatçılarına, daşıyıcılarına ateizm prizmasından yanaşaraq onları inkar etmiş, istər maddi, ist ər mənəvi mədəniyyət nümunələrində, istərsə də m ərasimlərdə şamanların rolunu, şamanizmin izlərini görm əməyə çalışaraq daha qabarıq olanları da yanlış izah etm əklə yanlış nəticələr almışlar. Lakin son vaxtlar ateizm ideyası ortadan qaxdıqdan sonra hər kəsin kökünə, adət- 116 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|