Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
günlük d əhşətli istilər “Yay Çilləsi”, ya da “Suroton”, 22 dekabrdan üç gün sonra, y əni 25 dekabrdan başlayaraq fevralın 5- ə qədər davam edən soyuqlar isə “Qış Çilləsi” adlandırılır. Qaraçay- malkarlıla çilləyə həm “ipək”, həm də “soyuq” anlamı verirl ər. Onlarda da çillə həm yayda (“Çay Çillə”), həm də qışda (“Kış Çillə”) olur. Deyirlər ki, “kış Çillə üç ayın başını görür”. Bunlar yanvar, fevral v ə mart aylarıdır. Qış çilləsi gir əndən 20 gün sonra “kış yaşlandı” deyirlər. Çillədən sonra g ələn üç günün adına “Sarı Tamız”, onun arxasınca gələn üç gün ə isə “adsız günlər”, onların arxasınca gələn doqquz günə “Baldıracüz” deyirlər. Xalq arasında söyləyirlər ki, bu günlərdə Baldıracüz Çilləyə deyir: “Mən sənin qədər uzun olsam, beş yaşındakı öküzün buynuzlarını qoparıb alardım. Amma ç əmənin qoxusu burnuma gəlir, gücüm məni tərk edir” [104, s.195]. Burada “Çill ə” Azərbaycan folklorundakı Böyük Çillə, “Baldıracüz” isə Kiçik Çillədir... Türkm ənlərdə Ulu Çillə (Böyük Çillə) dekabrın 22-dən yanvarın 30-a qədər davam edir. Kiçi Çillə (Kiçik Çillə) 22 gün, y əni 22 fevrala qədər uzanır. 22 fevral qışın son günü hesab olunur. El arasında “çillə çıxartmaq, çilləyə düşmək, çillə k əsmək” kimi ifadələr var. Hamilə qalan təzə gəlin üçün deyirl ər ki, “çilləyə düşüb”. Adətən, gəlin toydan 40 gün sonra, zağı qadınla körpəsi isə doğuşdan 40 gün sonra çilləli hesab olunur. Bu dövr t əhlükəli sayılır. Xristian qaqauz türkləri də bel ə qadınlar haqqında deyirlər ki, “onun məzarı 40 gün açıq qalır”, onu gözləyir, yəni 40 gün zağı qadın, körpə, təzə gəlin gözl ənilməlidir. Bir çox türk xalqlarında olduğu kimi, Az ərbaycanda da hamamda yuyunub paklandıqdan sonra çill əyə düşmüş gəlinin başına “Qırxaçar” camıyla qırx cam su 125 tökür, ya da yeddi r əng əlvan sapla çilləlinin əl-ayaq barmaqlarını çalkeçir bağlayıb qayçı ilə kəsirlər. Bu ayin icra olunark ən ağbirçək qadın bu sözləri deyir: “Mənim əlim olmasın, xanımlar xanımı cənab peyğəmbər qızı həzrəti Fatim ənin əli olsun. Üçlər, yeddilər, qırxlar eşqinə kəsdim çill əni! Ərmiş ərənlər eşqinə kəsdim çilləni!..” [5, s.160]. Anadoluda qış fəsli 90 gün olaraq iki yerə bölünür: İlk Kara Kış (Erbain) dekabrın 21-də başlayıb yanvarın sonunda bitir v ə 40 gün çəkir. Son Kara Kış (Hamsin) fevralın 1-də başlayaraq martın 21-də başa çatır. Digər türk soylarında olduğu kimi, qaqauzlar da yaman ruhlardan qorumaq m əqsədilə uşağın sağ qulağına qızıl, ya da gümüş sırğa taxırdılar. Nənə kilsədən su gətirib uşağı yumamış zahı (zağı) qadın, lufsa, körpə tək buraxılmazdı. Lufsa olan otağa gecə girmək olmazdı. Əgər buna ehtiyac olurdusa, otağın qapısı önünə çıraq, ya da şam qoyulur, içəri keçən onun üstünd ən keçib otağa girirdi [85, s.82]. Bir çox hallarda olduğu kimi, burada da odun yaman ruhları məhv ed əcəyinə inam böyük idi. C ənubi Sibir türklərində də, Azərbaycanda da körpə otaqda t ək qalırdısa, ya da pis yuxu gördüyü düşünülürdüsə, yanına, ya da yastığının altına kəsici alətlər (bıçaq, qayçı), çör ək qoyurdular ki, şər qüvvələr körpənin kutunu oğurlamasınlar. İnama görə, bu əşyalardan qorxan şər qüvv ələr uşağa yaxın gəlmirdilər [198, s.192]. Əgər uşaq çox ağlayırdısa, ona göz dəydiyi güman olunurdu. O zaman qaqauzlar da, dig ər türklər kimi, onun qoluna, ya da paltarına “nazar boncuu” taxır, “nazar için” oxuyurdular. 126 Qaqauz Ye rinin Volkaneşt rayonunun Tülüköyündə yaşayan “okuyucu” Tasma Lyənadan yazıya alınaraq şəxsi arxivimizd ə saxlanılan “nazar için okumak”da deyilir: Hadi Allaım, Panaciim, bojiciim, Yardım edesin bu insana imdat olsun Eer erkek nazarladıysa, aybı patlasın. Eer karı nazarladıysa, güüsü çatlasın. Çakteri, makteri, çıkolatı pat Altın yer pak olsun, gümüş yer pak olsun, Valyanın gözleri aydınnansın Valyanın nazarı, yer bir acıları Daalara, taşlara, Uzaklara, Balkannara. Ly əna bulü nazar için oxuyarkən 127 “Nazar için” oxunan sözl əri doqquz dəfə təkrar edən Ly əna bulü oxuduqca əlini yüngülcə “oxunanın”, yəni göz d əydiyi düşünülən şəxsin başına, alnına, sinəsinə toxundurur, ara bir ağzına yığılan köpüyü yerə tüpürür, əgər doğrudan da “oxunana” göz d əyibsə, tez-tez əsnəyirdi. Eyni ayinin Türkiy ənin Güzəlyurdunda Ayla Balcan tərəfindən keçirildiyinin d ə şahidi olduq… “Oxuma” vaxtı oturan “oxunan” ayaqlarını, əllərini çarpazlama malıdır. “Oxuyucu” bəd nəzəri yuxarıdan aşağıya “ sıvayaraq” ayaqdan çıxarır. Oxuma (ovsun) bitən kimi oxunan şəxs yerini dəyişməlidir ki, canından çıxarılan şər qüvv ə yenidən onun bədəninə hopmasın. Oxuyucu Tasma Ly ənanın dediyinə görə, kimin “ayozu” (o, bunu deyərkən, barmağı ilə iki qaşının arasından azca yuxarını göstərirdi) z əifdirsə, ona tez göz dəyir. Belə adamlar, adətən, baş ağrılarından əziyyət çəkirlər. Kimin “ayozu” möhkəmdirsə, ona gec göz d əyir, ya da heç dəymir. Qaqauz dilində “ayoz” m ələk, müqəddəs, “ayozlu yer” isə «müqəddəs yer» dem əkdir. Bunu xristianlıqla şamanizmin qarışığı kimi diqq ətə alsaq, məlum olur ki, hər bir şəxsin qoruyucu, hami ruhu, m ələyi (xritianlıqda “anqel”) var. Ancaq bu ruhlar, m ələklər də müxtəlif gücə malikdirlər. Onların güclərinin azlığı, ya çoxluğu qoruduqları adamın nəzərə, digər kənar z ərərverici amillərə müqavimət dərəcəsini müəyyənləşdirir. İslamın öndə gedən qadınlarının, kişilərinin adlarının İslamla heç bir əlaqəsi olmayan ayinlərdə, mərasimlərdə işlədilməsi mistik İslamın yayıldığı bütün türk xalqlarına aiddir. M əsələn, Omsk vilayətinin Bolşereçensk rayonunda Tar tatarlarından olan bir “imtse” (ara həkimi) xəstəni müalicə 128 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|