Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
ed ərkən ovcunun içini yüngülcə onun kürəyinə, sinəsinə toxundura-toxundura bel ə bir ovsun oxuyur: Ey ür ək, qayıt ürək, Ay qayıtdı, sən də qayıt, Gün qayıtdı, sən də qayıt, At başıtək altın ürək, Qoyun başıtək gümüş ürək, Yerini tap, yerini tap! Sağaltmasam, mənə yazıq, Sağalmasan, sənə yazıq, M ənim əlim deyil Ayişə, Fatimə anaların əlidir [130, s.135]. Y.V.Ç əmənzəminli “çillə kəsilərkən” oxunan sözləri (“H əzrət Süleyman eşqinə, cin qızı Mərcan hökmünə, bəni- ad əmdən, bəni-heyvandan, cindən, şəyatindən, axar sudan, köklü ağacdan, dibli qayadan, yeddi yolun ayrıcından – hər k əsin çilləsinə düşmüsənsə, çilləni kəsdim”) əsas götürərək yanlış olaraq çillənin “arilərə qarşı gələ bilən bəlaları dəf etmək üçün qurulmuş bir ayin” olduğunu, bəlanın isə samilərdən g əldiyini vurğulayır [6, s.87-88]. Y.V.Ç əmənzəminli axır ki, hər şeyin zərdüştiliklə bağlı olmadığını anlayır. Yuxarıdakı sözləri izah etməyə cəhd göst ərən tədqiqatçı çaşıb qalır: “Burada anlaşılmaz bir nöqtə var ki, o da axar su, köklü ağac, dibli qaya və yolayrıcının işə qarışdırılmasıdır”, yəni niyə onlar “cinlər və şəyatinlər c ərgəsinə qoşulmuşdur”. Y.V.Çəmənzəminli bu adətin, özünün d ə bilmədiyi “bir çox təsirlərə düşüb pozulduğunu göstərir” [6, s.88]. 129 Əslində Y.V.Çəmənzəminlinin axar suyun, köklü ağacın, dibli qayanın, yol ayrıcının şər qüvvələrin sırasında olmasına çaşmasının əsas səbəbi onun türklərdən, türk mifologiyasından, ən əsası isə türk şamanizmindən uzaq olmasıdır. Əgər bütün bunlarla maraqlansaydı, görərdi ki, su (çay) axarı, ağacın kökl əri, qayanın (dağın ətəyi) dibi, yolayrıcı (gedər-gəlməz) şamanizmdə Erlikin (İrlikin, Yerlikin) yeraltı qaranlıq dünyasına aiddir. Dilimizdəki “səni görüm çay aşağı axasan” qarğışı da qarşı tərəfə ölüm arzulamaq, yəni onun Erlikin dünyasına getməsini istəmək deməkdir. Axır çərşənbədə səhər tezd ən axar suyun üzərindən tullanmaq da şər qüvvələri çaşdırmaq, aldatmaq məqsədi güdür, yəni bu adam artıq yoxdur. Onunla işiniz olmasın! Unudun!.. Şamanizmdə ağacın zirvəsi Göyün, gövdəsi orta qat olan dünyamızın, kökləri isə Erlikin yeraltı aləminin rəmzidir. D ağın, qayanın zirvəsi Göyü, dibi, ətəyi isə yeraltı qaranlıq dünyanı əks etdirir.Yolayrıcı, nağıllarımızda da olduğu kimi, əsasən, gedər-gəlməzlə, yəni şər qüvvələrin yerləşdiyi Erlikin qaranlıq yeraltı dünyası ilə bağlıdır. Ad ətən, zəif adam haqqında deyirlər: “elə bil çilləyə düşüb”, “elə bil çillədən çıxıb”, “elə bil çillə çıxardıb”. Türkm ənlər çillə kəsmək ayininə “kırk çillədən çıkarmak”, uşağın qırx saçına isə “çillə saç”, ya da “qalpak” deyirl ər. Eyni inamın izlərinə qaqauz, kırımtatar… kimi türk boylarında da rast gəlirik. Türkmənlər nəzərdən, gözdəymədən, pis niyy ətli adamlardan qorumaq məqsədilə körpənin qoluna üz ərində ağ xal olan qara, ya da göy rəngli “qozmoncuk”, ya da “k əramətli ağac” hesab olunan “daqdan” (dağdağan – G.Y.) ağacının budağından hazırlanmış muncuq taxırlar. Eyni adət Az ərbaycanda da geniş yayılmışdır. 130 Artıq qeyd etdiyimiz kimi, ilin ən uzun, ən qaranlıq gec əsi, Böyük Çillənin girdiyi gecə olan 21 dekabrdan 22 dekabra keç ən gecəyə Azərbaycanda Çillə gecəsi də deyirlər. Bu gec ədə insanlar yatmır, bir yerə yığışıb söhbətləşir, alqış (“ alqış” sözü türk xalqlarında həm də “dua”, “xeyir-dua” anlamını verir – G.Y.) edirlər ki, qış qarlı olsun. Qarlı qış həm d ə bol taxıl, tərəvəz, mer-meyvə deməkdir. O vaxtlar nə radio vardı, nə televizor, nə də ki, indiki internet oyunları. Elə bu s əbəbdən də gənclər müxtəlif əyləncələr təşkil edir, qızlar ayrıca bir otaqda mahnı oxuyur, rəqs edir, tapmaca, yanıltmac, deyişmə-bayatılar deyir, arabir də əllərini uzadıb qovurğa, qovut, yer- yemiş atırdılar ağızlarına. Çillə girən günə saxladıqları qarpızı dilimləyib hər kəsə verirdilər. Bu yerdə Ə.Cəfərzadənin bir xatirəsi maraq doğurur: “Yadıma düşür ki, atam, xüsusi toxunma z ənbilvari asqılarda Novruzqabağı ilaxır ç ərşənbə, bayram axşamı bişən toyuqplovun yanında yeyilm əkçün mütləq süneyvaz, bilərcin yemişləri saxlar və süfr ədə təntənəylə kəsərdi. Hərəyə bir dilim verərdi”: Qovub qışı, ayazı, K əsdik çillə qarpızı. Allah yetirsin ruzı El qalmasın tamarzı [5, s.161-162]. Buradan görürük ki, Az ərbaycanda qarpızı, yemişi tək Çill ə gecəsi deyil, həm də İlaxır çərşənbədə kəsirmişlər. Amma g ətirilən folklore nümunəsində söhbət Çillə qarpızından gedir… Qışın, ayazın qovulması isə Kiçik Çillənin çıxmasına işarədir… 131 Çill ə gecəsinə hazırlıqlar arasında başlıca yeri nişanlı oğlu, ya qızı olan ailələrin hazırlığı tutur. Belə ki, oğlan evi nişanlı qıza “çilləlik” adlanan hədiyyə hazırlayır, xonçalara qıza, ata-anasına, bacı-qardaşlarına, yaxın qohum-əqrəbalarına alınmış hədiyyələr, qarpız, yer-yemiş, şirniyyat qoyur. Böyük Çill ənin gəlişi ilə keçirilən şadyanalığın, bol süfr ənin, kəsilən qarpızın, qovunun magik xarakter daşıdığı m əlumdur. İnsanlar qışı ruh yüksəkliyilə, dolu süfrə ilə qarşılayırlar ki, qış ağır keçməsin, insanlar, mal-qara aclıqdan, soyuqdan əziyyət çəkməsin. Ertəsi gün Günəşin qələbəsi bayram edilir. H ər kəs Günəşi, onun şüalarını xatırladan qarpız, qovun dilimi yem əklə sanki onun istisini uzun, soyuq, şaxtalı qış günlərində canlarında daşıyır, xəstəlikdən, azar-bezardan uzaq olacaqlarını düşünürlər… Tədqiqatçılardan B.Abdulla ilə T.Babayev ə görə, “Böyük Çillənin ən məşhur ayini… səməni göy ərtmək və ondan halva bişirməkdir”. Amma bunun nə d ərəcədə həqiqətə uyğun olması mübahisə doğura bilər. Belə çıxır ki, insanlar Böyük Çillədə də, Xıdır Nəbi bayramında da, Novruzda da s əməni göyərdirmiş?!! Bu bayramların da dekabrın 21-nə, fevralın 20-ə, martın 21-nə düşdüyünü nəzər alsaq, bel ə çıxır ki, xalq bütün qışı səməni cücərtməklə məşğul imiş… Bel əcə, Böyük Çillə girir. Qarı çox olsa da, şaxtası, çovğunu o qədər də insanlara əziyyət vermir. Bir də ki, camaat qış tədarükünü görüb, hələ ki, taxçalar, boxçalar, çuvallar, sandıqlar, ambarlar, samanlıqlar doludur. Yeməyə ərzaqları, yandırmağa odunları var. Əslində 21 dekabrdan 22 dekabra keçən gecənin, 22 dekabr gününün xalqın həyatında iki önəmli yeri var. Bu, həm qışın ilk günü (Çillə gecəsinin keçirilməsi məhz bu günlə 132 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|