Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
ənənəsinə, dininə döndüyü bir vaxtda şamanizm də dirçəl- dilir, onun müs əlman, xristian, buddist türklər arasında yaşayan izləri araşdırılır, Ə.İnan, Ə.Cəfəroğlu kimi aliml ərin müsəlman türklərdə (Azərbaycan, Türkiyə) şamanizmin yaşayan izlərinə həsr olunmuş məqalələri yenid ən çap olunur. Araşdırmalar göstərir ki, şamanizm uzun zaman İslam dini ilə iç-içə yaşadığından bu gün bir çox şaman inamları, ayinləri İslam pərdəsi altında xalqın həyatında ön əmli yer tutur. Beləliklə də, türk-İslam dünyasında “ mistik İslam” deyilən yeni, özünəməxsus bir məfhum meydana g əlmişdir. Bu gün pirlərə, ocaqlara, ağaclara, daşlara, müqəddəslərin qəbirlərinə tapınma, al-əlvan ipl ərin bağlanması, belə yerlərdə qurbanların kəsilməsi, gec ələr dırnağın tutulmasının, saçın kəsilməsinin, qapının önün ə qaynar suyun tökülməsinin, şər qarışan vaxt yatmağın, həmin vaxt uşağın adı ilə çağrılmasının qadağan olunması, oğlan uşaqları tez-tez ölən ailələrdə onlara qız paltarı geyindirilməsi, qulağının deşilib sırğa taxılması… kimi ad ətlər, «özündən yeylərə», «əyələrə» inamlar birbaşa şamanizmlə bağlıdır. Elmdə şaman adı ilə qəbul olunan şəxslərin müxtəlif xalqlarda müxtəlif cür adlandırıldıqları kimi (kam, xam, çam, oyun, porxan, baksı, gözüaçıq, gəzəryi…), ayin zamanı onların istifadə etdikl əri alətlər də müxtəlifdir (dəf, saz, qamçı, əsa, yelpik, dombra…). M əlumdur ki, nəinki bir xalqın, hətta bir kəndin belə öz ad ət-ənənəsi var. Buna görə də tədqiqat obyekti kimi seçil ən türk xalqlarının mərasimlərinin ümumi mənzərəsi verilir. Uzun ill ər Azərbaycan folkloru, etnoqrafiyası adı 117 altında müxtəlif etnik qruplara mənsub xalqların mənəvi v ə maddi mədəniyyət nümunələri, adət-ənənələri, m ərasimləri toplanmışdır. Bu da türk xalqları ilə müqayis ədə bir sıra çətinliklər törədir. Bunun nəticəsidir ki, günümüzd ə “Səddə”, “Kövsəc”, “Barsema vaça”, “Az ərkan” kimi türkə yad bayramlar, mərasimlər “bizimki” adı ilə təbliğ olunur… [30] Araşdırmalar göstərdi ki, türk xalqlarının yayıldığı geniş ərazilərdə mövsüm mərasimləri azacıq fərqlərlə keçirils ə də, özək, ana xətt, mahiyyət dəyişilməz olaraq qalır. Bu da ortaq keçmişdən, animist dünya görüşünün üstünlük t əşkil etməsindən, eyni etnik kökə bağlılıqdan doğam məsələlərdir. Təbii ki, fərqlər də var. Bu fərqləri yaradan s əbəblərin başında din dursa da, ictimai-siyasi v əziyyət, ticarət əlaqələri, yeraltı və yerüsnü sərvətlərin mövcudluğu, əhatəsində yaşadıqları xaqların təsiri və s. də az rol oynamır. Sovet dövrü türk məsələsi arxa planda olduğundan, İranla, farslarla, zərdüştiliklə bağlı bir çox bayram v ə ayinlər irandilli etnik və etnoqrafik qrupların nümay əndələri olan ziyalılar tərəfindən elmə daxil edilmiş, təbliğ olunmuşdur. Təəssüf ki, artıq kimin kim olduğu bəlli olan vaxtda belə sovet dövrü yazılanlar t əkrarlanır… 118 GÜNƏŞİN DİRİLMƏSİ YENİ İLİN BAŞLANĞICI KİMİ Daim t əbiətlə sıx bağlı, “şıltaqlıqlarından” asılı olan türkl ər onun oyanmasını, canlanmasını xüsusi həyəcanla izl əyirdilər. Əgər çillələr, Günəşin doğması mərasimi ayrı-ayrı xalqlarda cüzi zaman d əyişikliyini nəzərə almasaq, eyni xalqın mövsüm m ərasimləri sırasında sabit yer tutursa, əkin, biçin, m əhsul bayramı haqqında bunu demək olmur. Bol məhsulun alınması onun əkilmə zamanından asılıdır, yəni əkin vaxtının düzgün seçilm əsi çox vacibdir. Bəs babalarımız həmin vaxtı nec ə müəyyənləşdirirdilər? Əlbəttə ki, bu yolda onlar sınamalardan, inamlardan geniş istifadə edirdilər. Sibir tatarlarının əkinçiliklə məşğul olan bəzi qrupları, o cüml ədən də Omsk vilayətinin Bolşereçensk («Böyük çay») rayonunda yaşayan tar tatarları yaz əkin işlərinin başlanacağı günü t əyin etmək məqsədilə ev qazının birinci, ikinci, üçüncü yumurtalarını çəkirdilər. Əgər birinci yumurta sonrakılardan ağır gəlirdisə, əkin erkən olmalı idi. Əgər ikinci yumurta ağır olardısa, əkinə gec başlamaq lazım gəlirdi. Sonuncu yumurtanın ağır gəlməsi isə yazın gec gələcəyindən, deməli, əkinə daha gec başlanılacağından xəbər verirdi [130, s.126]. Müşahidəçi babalarımız səma cismlərinin yerd əyişməsini, gecə ilə gündüzün vaxtının uzanıb qısalmasını, t əbiətdə baş verən digər dəyişiklikləri illərlə, əsrlərlə sınaqdan çıxararaq inamları mərasimlər, ayinlər şəklində günümüzə miras qoyublar. T əbii ki, babalarımız sadəcə seyrci olmamış, bacardıqları qədər bu, ya da digər təbiət hadisəsinə öz 119 münasib ətlərini bildirmiş, bir çox hallarda onlara təsir göst ərməyə də çalışmışlar. Bu təsir kəsilən qurbanlar, verilən paylar, hay- küy, tamaşalar… şəklində olmuş, yəni hər şeyin hami ruhu, yiy əsi olduğunu düşünən ulularımız yeri gələndə xarakterl ərinə, çəkilərinə görə bu yiyələrin könlünü xoş etməyi, yeri g ələndə hədə-qorxu gəlməyi, yeri gələndə kədərlənməyi, yeri g ələndə kinayəylə, istehzayla yanaşmağı da bacarmışlar… Bu gün astronomiya elminin, onunla bağlı texniki vasitələrin inkişaf etdiyi bir vaxtda xalqın dilində söylənilən kosmoqonik mifl ərin, rəvayətlərin, sınamaların, inamların nə qədər əsaslı olduğu bir daha ortaya çıxır… İlin ən uzun, ən qaranlıq gecəsi, yəni dekabrın 21-dən 22- ə keçən gecə dünya xalqlarının əksəriyyəti tərəfindən ayrı-ayrı adlar altında qeyd olunur. Niderlandda bu gün Müqəddəs Tomas günü, Çind ə Dunçcitsze bayramı, slavyan mifolojisində Karaçun, Az ərbaycanda Böyük Çillənin gəlişi (Çillə gecəsi), İranda isə Şəb-i Yelda (Yelda gecəsi) kimi qeyd olunur... Onu da qeyd ed ək ki, Karaçun slavyan xalqlarında qış Gün əşinə, Qara Allaha, ölüm, qaranlıq, zülmət, yeraltı qaranlıq dünyanın hökümdarı Erlikə, İrlikə verilən addır. Karaçunun türk sözü olduğu mübahisəsizdir. Ancaq slavyan mifolojisində özün ə bu qədər dərin yer etməsi bir çox “türkoyed”lər t ərəfindən onun yanlış izahına cəhdlə nəticələnir. Sözün etimologiyasının düzgün izah edilməməsinin əsas s əbəblərindən biri də ukraynalıların, polyakların, slovakların, serbl ərin, rusların, belarusların… miflərində Karaçunun bir- birin ə zidd funksiyası, roludur. Bir tərəfdən qış Günəşini özünd ə əks etdirən Karaçun, digər tərəfdən qaranlıq dünyanın, ölümün, zülm ətin rəmzi kimi meydana çıxır. İnama görə, h əmin gün ölüm, yeraltı dünyanın hökümdarı olan Karaçun 120 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|