Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
Astronomiya elmi inkişaf etdikcə, astronomlarla yanaşı astroloqlar, mün əccimlər də artmağa başladı. Əvvəlcə saraylarda, daha sonra is ə sadə insanlar doğum ilini, gününü, h ətta saatını da yadda saxlamağa başladılar. Bu da mün əccimlərin işini asanlaşdırır, verilən proqnozların həqiqətə yaxın olmasına imkan verirdi. “Burhan- ı Katı”nın Türkiyə türkcəsinə tərcüməsində Novruzun əski təqvimə görə ildə iki dəfə - yazın birinci ayının birinci v ə altıncı günlərinə verilən ad olduğu göstərilir. Birincisin ə “Nevruzı-ı Amme” (Fərvərdin ayının 1-də), ikincisin ə isə “Nevruz-ı Hasse” (Fərvərdin ayının 6-da) deyilir. “Nevruz- ı Amme” ye görə Cənab-ı Hak aləmi və Adəmi o günd ə yaratdı. “Nevruz-ı Hasse” görə, o gün Cəmşid taxta oturdu v ə bu münasibətlə sonralar həmin gün qeyd edildi [46, s112]. Lakin türkiy əli alim Müjgan Cunburun araşdırdığına gör ə, heç bir divanda bu iki ada rast gəlinməyib. Hər yerdə Novruzun ild ə yalnız bir dəfə keçirildiyi barədə məlumat var. M əsələn, Füzuli bir beytində deyir: H ər gün açar könlümi zövq-ı visalün yenlədən G ərçi güllər açmağa hər ildə bir novruz olur. Nev`i Əfəndi də yazır: Nevruz kim bu bezm içine yılda bir gelür Hürmetsüz itdi anı dab u köhne rüzgar [59, s.37] XVII əsrin tanınmış şairi Nef`i də Novruzun ildə bir dəfə olduğunu təsdiqləyir: 198 Yılda bir olur bu dem-i ferhunde aceb mi Olmazsa her eyyamda ger alem-i nevruz [59, s.38] Əslində, ola bisin ki, “Burhanı-Katı” düzgün anlaşılma- mışdır və Novruzun iki dəfə (Fərvərdinin 1-də və 6-da) deyil, 1-d ən 6-dək keçirildiyi yazılmışdır. Çünki Novruzla bağlı m ərasimdən danışarkən Dr. Cavad Heyət yazır: “Eskiden, Nevruz için bir gün değil, altı gün bayram tutulurmuş. İlk beş günde, Şahenşah, halkın muhtelif tabakalarını kabul eder ve onların hacetlerini verirdi. Altıncı gün, Kral`a mahsustu. Bu gün en yakınlarını kabul ederdi” [7, s.120]. Əsasən İran mifolojisindən qaynaqlanan bir çox r əvayətlərdə farslar Novruzu ulu babaları saydıqları Cəmşidlə, Kiyumersl ə bağlayırlar. Doktor Cavad Heyət yazırdı: “Avestada Novruzdan b əhs edilməmişdir, fəqət pəhləvi dilində yazılan dini kitablarda Novruzdan əski bir bayram kimi bəhs edilmişdir” [58, s.119]. R əvayətlərdən birinin qəhrəmanı İran şahlarından olan C əmdir. Rəvayətə görə, Cəm Azərbaycana gəlir və qızılla, daş- qaşla bəzədilmiş taxta oturur, başına da tac qoyur. Günəş doğarkən taxt, tac bərq vurur. Xalq onun Günəş kimi par ıldadığını görüb “şid” adını verir. Farsca “şid” Günəş dem əkdir. Bu ad Cəmin adına əlavə olunaraq “Cəmşid” şəklini alır. Gün əşin Qoç (həməl) bürcünə girdiyi, yəni gecə ilə gündüzün b ərabərləşdiyi Rumi 9 mart, Miladi 22 Mart tarixi bir çox xalqlar t ərəfindən önəmli tarix kimi götürülür. Bəzi yerl ərdə, o cümlədən Kıbrıs türklərində həmin gün hələ də “Mart 9- u” kimi xalqın yaddaşında qalmışdır... 199 Əski Sovetlər Birliyi respublikalarında Novruza maraq 1961-ci ild ən, yəni Ömər Xəyyamın “Novruznamə” əsərinin əlyazması Berlin və London nüsxələri əsasında Moskvada çap olunduqdan sonra daha da artdı. “ BƏDMÜŞK ƏTİRLİ NOVRUZ” Novruz bayramı, əsasən də, Axır çərşənbə Azərbaycanın əksər bölgələrində böyük coşqu ilə keçirilir. Xıdır Nəbinin yüks ək səviyyədə qeyd olunduğu yerlərdə Novruz şənlikləri bir q ədər sönük olur, ya da heç olmurdu. Əvvəllər xalq Axır ç ərşənbə axşamı çərşənbəni qarşılamaq məqsədilə daha maraqlı, çeşidli ayinlər, oyunlar keçirir, falabaxmalarla məşğul olur, bol süfr ə açırdı. Bir sıra bölgələrimizdə Novruzun özü deyil, Axır çərşənbə axşamını insanlar daha böyük ruh yüks əkliyi ilə qeyd edirdilər. Hətta əhali Novruzun adını ç əkmir, Bayram, İl başı, İlin, ayın axır gecəsi, İl təhvil olan gec ə, Qırmızı Bayram… kimi adlarla Novruz bayramını anırdı. Baharın gəlişi ilə qışın soyuğundan, qarından yaxa qurtardıqlarına sevinən insanlar Günəşi şadlıqla qarşılayır, qışı azar- bezarı, dərdi-səri ilə birgə qovmaq məqsədilə müxtəlif ayinl ər icra edirlər... T ədqiqatçı P.Qolbax “Müqəddəslər qalereyası” kitabında qeyd edir ki, slavyanlar qışı yola salıb yazı qarşılamaq m əqsədilə evlərdə təmizlik işləri görür, köhnə əşyalardan tonqal qalayırlar. Bu zaman çalışırlar ki, tonqalın tüstüsü çox olsun. Əski türk şamanizmindəki inama görə, həyət-bacanı, ev- eşiyi, ətrafdakıları tüstüyə vermək onları paklamaq anlamına g əlir... [9]. 200 Türk m ədəniyyətinin ciddi təsiri altında olan slavyanlar da karnavallarla, r əqslərlə, meydan tamaşaları ilə, bol süfr ələrlə, müxtəlif yarışlarla, əyləncələrlə yazı qarşılayırdılar. Yazda tumurcuqlarını ilk açan bədmüşk (pişpişə) budağının şər qüvv ələri daha yaxşı qova biləcəyinə inanan slavyanlar həmin budaqla evd ən şər qüvvələri qovurdular. Ailənin başçısı əlindəki bədmüşk budağı ilə ev əhlini “döyərək” “sağlıq evə, x əstəlik meşəyə!” deyirdi. Sonra hər kəs tarlalara axışır, ton qalların külünü oraya səpərək kənarlarına bədmüşk budağı basdırırdılar [116, s.11]. Sonralar kilsə bu ayinləri xalqın h əyatından çıxartmaq məqsədilə həmin günləri xristian m ərasimlərilə doldurdu… Lakin burada bizim diqqətimizi ç əkən daha maraqlı bir məqam var. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin bacısı Şəfiqə xanım Əliyeva “Mənim anam” kitabında Novruzla bağlı xatirələrini “Bədmüşk ətirli Novruz” başlığı altında verərək yazır: “Baharın ilk müjdəsini bizə bədmüşk ver ərdi. Evimizin arxasında idi bu ağac. İydəyə bənzər çiçəyi xırda tükcüklərlə örtüldüyü üçün biz ona pişpişə deyərdik. Q əribə bu idi ki, ağacın dibində qar topası olduğu halda b ədmüşk çiçəkləyərdi. Anam bədmüşkü çox sevərdi… Nə üçün o b ədmüşkü bu qədər çox sevirdi?..” [12, s.50]. Çünki hər dəfə b ədmüşk çiçəkləyəndə Zəngəzurun baharı yadına düşürdü. Dem əli, Zəngəzurda da baharın gəlişinin ilk müjdəçisi b ədmüşk idi. Qızlar, gəlinlər, uşaqlar bədmüşkü mart ayında yarğanlardan – su axan yerlərdən toplayar, xüsusi qazanlarda qaynadaraq gülab ç əkərdilər… [12, s.50-51]. Yuxarıda slavyanların türk mədəniyyətinin təsiri altında olduqlarını təsadüfən deməmişdik. Gördüyümüz kimi, b ədmüşk ağacı qədim türk yurdu olan Zəngəzurda da, Naxçıvanda da baharın müjdəçisi sayılmışdır. İnsanlar nəinki 201 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|