Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
1990- cı ildə çapdan çıxan “Novruz” toplusunda su falı ilə bağlı doğru olaraq yazır: “Axır çərşənbə günü, yaxud ilin-ayın axırında (Novruz bayramından iki gün əvvəl) bulaqdan, yaxud çaydan – axar sudan “lal su” g ətirilir...”, “Axır çərşənbə gecəsi cavan qızlar bir qaba su tökürlər. Üzükləri çıxardıb saçlarına sürtürl ər...”, “Axır çərşənbə gün çıxmamış su üstündən atdanarlar”, “Axır çərşənbədə qorxanların başından su töküb qorxuluğunu götürərlər ” və s. [29]. Xalq arasında Yalançı çərşənbədə,adətən, dəbdəbəli bol süfr ə açmaq, tonqal qalamaq o qədər də vacib deyil (təbii ki, şənlənməyə həvəsli uşaqların əllərinə keçən çır-çırpıdan sevinc ək qaladıqları kiçik tonqallar hesaba alınmır). Hərə öz işindədir: həyət-baca təmizlənir, mal-qaranın altı kürünür, Kiçik Çill ənin törətdiyi fəsadlar aradan qaldırılır. Elin X əbərçi çərşənbə adlandırdığı ikinci çərşənbəyə A.N əbiyev od çərşənbəsi deyərək ilin müxtəlif fəsillərində yağıntılar çox olanda Günəşi çağırmaq məqsədilə oxunan ovsun-n əğmələri (“Qodu-Qodu” və s.), türk xalqlarına heç bir aidiyyatı olmayan Mehrigan, Şəhrivər, Səddə, Kövsəc, Az ərkan… kimi “şənlikləri”, içərisində “od”, “atəş”, “tonqal”, “Gün əş”, “ocaq” sözləri olan, xalqdan toplanan, toplanmayan bütün atalar sözl ərini, tapmacaları, bayatıları da material bol olsun dey ə, buraya əlavə edib [26, s.19]. “Od çərşənbəsi” dediyinin yaddaşlarda Zərdüştilik dövründən Azər şənlikləri kimi qalma olduğunu vurğulamaqla xalqımızın Xəbərçi ç ərşənbəsini İrandakı farsdilli atəşpərəstlərə bağlayır [26, s.4]. Halbuki el ə folklorşünasın özü 1990-cı ildə çapdan çıxan (ilini xüsusi vurğulayırıq – G.Y.) “Novruz” toplusunda yazırdı: “Axır çərşənbədə tonqal yandırarlar”, “Axır çərşənbə günü şam yandırarlar”, “Axır çərşənbə günü şamı yarımçıq 228 söndürm əzlər”, “Axır çərşənbə günü ailə üzvlərinin sayına görə şam yandırarlar”, “Axır çərşənbə günü evdən od, kibrit, neft verm əzlər”, “Axır çərşənbə gecəsi ürəyində niyyət tutub yat. Gec ə yarısı durub şam yandır...” və s. X əbərçi çərşənbə xalqın həsrətlə gözlədiyi, böyük coşqu il ə hazırlaşdığı ilin, ayın Axır çərşənbəsinin və gecə ilə gündüzün b ərabərləşəcəyi günün – İl başının, il təhvil olan günün yaxınlaşdığından xəbər verir. Bu xəbəri hamı sevinclə qarşılayır. Məxsusi süfrə açılmasa da, masada qarındolusu yem ək olur. Uşaqlar, böyüklər əylənir, tonqal qalayır, lopalar atır, xəbəri gələn Axır çərşənbənin yolunu işıqlandırır, şər qüvv ələri qovur, həyət-bacanı odla paklayırlar. Bu işdə yaşlılar da öz m əsləhətlərilə onlara yardımçı olurlar. Camaat Günəşin istiliyini canında daha yaxşı hiss etmək üçün vaxt tapıb ç əmənliklərə çıxır. Ancaq iş çoxdur. Qışdan çıxan xalq həyət- bacaya əl gəzdirməli, qoyun-quzunun, toyuq-cücənin altını t əmizləməli idi. Həmin gün tabaqlara buğda və mərcimək (İranda) əkirlər. Axşam gənc qızlar işdən-gücdən bir az vaxt tapan kimi əşyalarını suya atıb bayatı ilə çıxarmaqla fala baxırlar. Demək olar ki, türk xalqlarının hamısında falaçmanın bu növü geniş yayılmışdır. Ona “Muncuq oyunu”, “Baxt açmaq”, “Yezek salu”, “Niyy ət çəkmək”, “Bahtiyar”, “Üzük ç əkmək”, “Martufal atmaq” kimi adlar verilir, çeşidli mahnılar, bayatılar oxunur. Fala baxmanın müxtəlif növləri ən çox Axır ç ərşənbədə izlənilir. Xəbərçi çərşənbədən el arasında ilin, ayın axır çərşənbəsinə – Axır Çərşənbəyə hazırlıqlar başlanır. Güney Az ərbaycanda çərşənbə axşamı tonqalın üstündən atılan qızlar ümid edirlər ki, bayrama qədər qapılarını döyən olacaq: Atıl-Matıl çərşənbə 229 Baxtım açıl çərşənbə Ağırlığımı verdim sənə Yüngüllüyü aldım səndən Sarılığımı verdim sənə Qırmızılığını ver mənə [58, s. 123]. El arasında üçüncü çərşənbəyə Ölü çərşənbəsi (Qara ç ərşənbə) deyilir. A.Nəbiyev bu çərşənbəyə yel çərşənbəsi dey ərək təxminən avqust ayında, biçindən sonra xırmanda taxılın sovurulması üçün lazım olan küləyi, yeli çağırmaq m əqsədilə oxunan ovsun xarakterli sözləri də buraya aid edir. Yelli babam, Yel babam. Telli babam, Tel babam. Elim, günüm batdı, gəl, Çarp ələngim yatdı, gəl. T əknədə qaldı aşım, Yatdı dəgirman daşım… [28, s.32] Yel d əyirmanlarından istifadə olunan bölgələrdə küləyin, yelin əsməsi dəyirmanın çərpələnginin işləməsi, dənin üyüdülm əsi, kəndlinin süfrəsində yeməyin, təknəsində çörəyin olması demək idi. İlin bütün fəsillərində oxuna biləcək sözlərin yalnız çərşənbəyə, həm də yel çərşənbəsi dediyi üçüncü ç ərşənbəyə, Ölü çərşənbəsinə aid edilməsi məntiqə uyğun g əlmir. Məlumdur ki, Günəşlə yağışı çağırmaqdan fərqli olaraq yel çağırma mərasimi yayda biçin biçilib dərzlər 230 yığılıb güntutan, yeltutan yerdəki xırmana yayıldığı vaxt da icra olunurdu: A Yel baba, Yel baba, Qurban s ənə, gəl baba. Taxılımız yerdə qaldı, Yaxamız əldə qaldı. A Yel baba, Yel baba, Qurban s ənə, gəl baba [28, s.33]. Bu örn əklərdə görürük ki, Yel baba gəlmədiyindən, y əni külək əsmədiyindən taxıl yerdə qalıb, dəyirmançının yaxası əldə qalıb, camaat növbədə hövsələsizlik nümayiş etdirir. A.N əbiyev yel çərşənbəsi adlandırdığı üçüncü ç ərşənbədə dəyirmanla bağlı nə varsa, hamısını mətnə salır, h ətta “Yel baba şivənləri”ni də. Bütün bunlar azmış kimi, yazır: “Zərdüştilər də küləyi müqəddəs hesab etmiş, ona tanrılıq vermişlər. “Avesta”da deyilir: “…Yelin gücü qüdr ətli Hörmüzdün gücüdür… Yel Hörmüzddən güc alıb dünyaya ayaq açmışdır…”[28, s.4]. Soyuq qış günləri ambarlar, çuvallar, taxçalar, boxçala r boşalıb. Burada isə d əyirmanın işləməsinin Yel babadan asılı olduğunu görürük. Yel olsa, taxıl sovurularaq təmizlənər, çuvallara doldurulub d əyirmana un üyütməyə aparılar, yel olsa, dəyirman işləyər (söhb ət yel dəyirmanından gedir – G.Y.). Xırmana yığılmış taxılı sovurmadan çuvallara necə yığasan? Sovurmaq üçünsə yel lazımdır. Yel olmadığından taxıl da yerdə qalır. Deməli, Yel baba, Heydər baba nəğməsi üçüncü ç ərşənbədə deyil, taxıl biçinindən sonra xırmanda qalan d əni sovurmaqdan ötrü tələb olunan yeli çağırmaq 231 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|