Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bayram günü qadınların halva, qoğal, karamel... dolu xonçalarla m əzarlıqlara getdiyi, yasin oxunduğu da məlumdur. Bir çox yerl ərdə məhz Novruz bayramı günü məzarlıqlara gedilm əsi K.V.Nərimanoğluya haqq qazandırır. Lakin həmin gün ilin t əhvil olmasını nəzərə alsaq, bu həm də yeni ilə keçid günüdür v ə bayram edilməlidir. Bu baxımdan yanaşanda, əlbəttə ki, bayram günü məzarların, ölülərin ziyarəti məntiqsiz görünür. Bayra mın əsas ağırlığını üzərində daşıyan qadınların bayram günü m əzarlığı ziyarət etdikdən sonra ağlamış gözlərlə, ağrıyan başla, ürəyi getdikdən sonra halsız vəziyyətdə bayram süfr əsi açması, əylənməsi, şənlənməsi nə dərəcədə məntiqə uyğundur?! Üstəlik də qəbirsanlığın ağırlığını, şər qüvvələri özü il ə bayram ovqatlı həyətinə, evinə gətirməsi də yol verilm əzdi. Bunun qarşısını almaq məqsədilə qadınlar gərək qüsl d ə etsinlər. Bakıdakı bu adəti H.Sarabski belə təsvir edir: “ Bayram axşamları arvadlar əlvan xonçalarla qəbristanlığa ged ərdilər. Qəbristanda hər kəs öz xonçasını ölüsünün qəbri üz ərinə düzərdi və sonra oxşayıb ağlamağa başlardı… Qəbir üstünd ə qadınların ürək yandıran oxşama səsləri, mollaların quran v ə yasin oxumaları ölgün şüalar saçan günəşin dağlar arxasında gizlənməsinə qədər davam edərdi. Sonra hər kəs öz evin ə qayıdardı” [32, s.23-24]. Gördüyümüz kimi, qadınlar şər qarışana kimi q əbirsanlıqda olurlar. Bundan sonra gedib bizim t əsəvvürümüzdə canlandırdığımız bol Novruz süfrəsi açmaq mümkün deyil. Doğrudur, atalar deyib “xeyirlə şər qardaşdır”, amma o da var ki, yeni ili nec ə qarşılayarsan, elə də yola salarsan... Osmanlı ailəsini meydana çıxaran Qayı boyuna mənsub olan Qarakeçilil ərin 21 martda Ərtoğrul Qazinin türbəsi 235 ətrafına toplandıqları, burada Yörük Bayramı adı verdikləri, at yarışları ilə, ciritlə (atüstü oyunlardandır – G.Y.), güləşlə daha da maraqlı etdikləri bayramı keçirdikləri məlumdur. Rəşad G ənc bayramın Ərtoğrul Qazinin türbəsi yanında keçirilməsini t əsadüf saymayaraq yazır: “Bu gün hələ də Güney-doğu Anadolu bölg əmizdə, Doğu Anadolu bölgəmizdə və Az ərbaycanda Novruza yaxın günlərdən birinin adı “Ölülər Bayramı”dır. O gün özəlliklə qəbirlər ziyarət edilir. Atalar xatırlanır və onların ruhları üçün dualar edilir. Fatihələr oxunur. Yen ə onların adına xeyriyyə işləri görülür” [16, s. 19]. Maraqlıdır ki, Türkiyədə Tunceli, Bingöl, Ərzincan ç ərçivəsində və Muşun dağ kəndlərində Qara çərşənbə birinci ç ərşənbəyə deyilir. Kişilər, oğlanlar alınlarına qara ləkə və ya his sürtür, sonra da çaya, arxa ged ərək o ləkəni yuyur və suya dua oxuyur, n əzir deyirlər. Vəhşi qızılgül ağacı və ya əsnək ağaclarının uclarını kəsir, dairəvi uclar bir-birinə yaxınlaşdırılır. Xəstəliyi olanlar bu halqadan keçirilirlər: “qurd başının ağzını bağlayıb qurtulmağımıza səbəb olan o günün hörm ətinə xəstəmizə şəfa ver, bu günün xatirinə sürülərimizə toxunma” dey ə nəzir-niyaz edirlər ” [87]. Bir sözl ə, əhali ölülərini ilin, ayın Axır çərşənbəsində ziyar ət edir, ağlayıb kədərləndikdən sonra evində bayram keçirir, deyir, gülür, şənlənir, tonqal üzərindən atılır, qulaq falına çıxır, halay gedir, baca-baca payı aparır, papaq atırlar… Bu, h əm kasıb süfrəsinin bayrama qədər boş qalmasına, həm də xüsusil ə qadınların işinin ən çox olduğu bayram günü m əzarlığa gedilməsi ilə vaxtın çatışmazlığına, əhval d əyişikliyinə gətirib çıxarır. Məzarlıqların ziyarətinin bayram günün ə salınması imkansız ailələrin uşaqlarının bayram gününə q ədər dözərək başqa uşaqların əlinə baxmaları ilə nəticələnir... 236 S.M.Demidovun t ədqiqatlarına görə, bir çox türkmən tayfaları, məsələn, Türkmənistanın qərbindəki, cənub- q ərbindəki yomutlar qara çərşənbəni qeyd edirlər. Qurqen yomutları isə qara çərşənbəni ildə iki dəfə keçirirlər – həm s əfər ayında, həm də Novruzqabağı [140, s.6-7]. Onu da qeyd ed ək ki, Azərbaycanda da həm Qara bayram, həm də Qara ç ərşənbə keçirilir. Əgər Qara bayram İslam dini ilə bağlanılırsa, Qara çərşənbə qədim türklərin atalar kultu ilə bağlıdır. Y.Kalafat da özünün “ Türk Kültürlü Halklarda Ahır Çerşembe`nin Mitolojik Muhtevası” məqaləsində göstərir ki, “Kabir- Üstü inanç ve uygulamaları Ahır çarşambadan evelki son Salıda (çərşənbə axşamında – G.Y.) yapılır». Müəllif ayrıca onu da qeyd edir ki, Karsın Tuzluca yörəsində bu hazırlıqlar Ölülər Bayramı olaraq bilinir” [225]. Onu da qeyd ed ək ki, 1990-cı ilin martına qədər A.N əbiyev də daxil olmaqla, heç bir folklorşünas, heç bir etnoqraf alim (M.T əhmasib, Ə.Axundov, P.Əfəndiyev, V.V əliyev, B.Abdulla, M.Qasımlı və b.) çərşənbələrə dörd ünsürün adını vermir, əsasən, əsərlərində Axır çərşənbədən b əhs edirlər... Bəs onda necə oldu ki, dörd ünsür- dörd çərşənbə m əsələsi ortaya çıxdı? Tarix boyu bir çox mü əlliflərin əsərlərinin qadağan olduğunun şahidiyik. Öz əsərlərini yandıranlar da az olmayıb. Əksər hallarda bu kitabların müəllifləri kiminsə bostanına daş atıb, kiminsə işinə yaramayıb... Lakin haqqında danışacağımız kitab (toplu) h əm mövzu, həm içindəkilər baxımından öz m əsumluğu ilə seçilir. Mövzu Novruz, içindəkilər xalqdan toplanan atalar sözl əri, zərb-məsəllər, meydan tamaşaları, xalq oyun ları, inanc və adətlərdir... 237 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|