Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
İrandilli xalqlarda yağışı çağırmanın, yağış yağdırmanın izlərinin “Avesta”da da özünü göstərməsi bütün xalqların bu mərasimi məhz oradan aldığına dəlalət etmir. Burada yağış suyu yiyəsi Tir ulduzu (Sirius) Tiştirədir. O, Hürmüzdün tapşırığı ilə yağış yağdırıb təbiətə can verir, Əhrimən isə Apoşla mübarizədə qalib gəlir, yenə d ə yağış yağır, bitkilər cana gəlir. Azərbaycanın mənəvi m ədəniyyət nümunələrindəki mifik-zoomorf əjdaha, Sibir türkl ərində olduğu kimi, yağışın qabağını alan qara qüvvə olaraq göst ərilir. S.M.Demidov Biruniy ə (X əsr) əsaslanaraq yazır ki, irandilli xalqlar tir ayının 13-də Tiraqan bayramı keçirir, h əmin gün qab-qacaq sındırır, «ocaq qırırdılar» [140, s.7]. İran əhalisinin «ocaq qırması», dağıtması istinin insanlara verdiyi əzablara üsyandan, yağışın istəyindən xəbər verir. H əmin gün Xəzərin sahilində yaşayan insanlar dənizin sahilin ə gedərək bütün günlərini suda keçirir, müxtəlif oyunlar oynayırdılar. Onu da qeyd edək ki, səkkizinci ayın islamaq ədərki adı türkmənlər arasında «mərət»dir. Dilimizd əki «mərətə qalsın!» qarğışında da hər hansı bir işin, əşyanın ən isti, quraqlıq keçən mərətə qalması nəzərdə tutulur. Yağışın çağırılması ilə bağlı mərasimlərdən biri də müs əlla mərasimidir. Kökü qədimlərə gedən bu mərasimə də sonradan İslam ünsürləri daxil edilmiş, hətta onun adı belə ərəb dilindən götürülmüşdür. Belə ki, ərəbcə “müsəlla” namaz qılınan, dua oxunan yer mənasını verir. Bu mərasimə Şabran kəndlərində “təvali” də deyirdilər [1, s.142]. Ş.Quliyevə görə, “Dağlıq Qarabağda və bəzi rayonlarda quraqlıq illərində qadınları “cütə qoşaq”, bir 102 n əfər isə əlindəki çubuqla onları “vurarmış”. Guya belə bir acınacaqlı vəziyyəti görüb qadınların halına yanan Allah onlara yağış göndərəcək [1, s.147]. Eyni mərasimi tanınmış ingili s dinşünası, etnoloqu Ceyms Frezer (1854-1941) də t əsvir edir, bunun Qafqazda pşavlarda, xevsurlarda, eyni zamanda gürcül ərlə ermənilərdə də olduğunu yazır. Pşav- xevsurlarda qadınların cütə qoşulması cütlə “yağış əkmək” adlandırılırdı [205, s.73]. Göründüyü kimi, t əbiət hadisələrini öz xeyirinə dəyişmək ist əyən qədim insanlar müxtəlif mərasimlərlə, ayinlərlə öz m əqsədlərinə çatmağa çalışmışdılar. Belə ki, quraqlıqdan əziyyət çəkən xalqlar yaşadıqları ərazilərin əsas özəlliklərinə uyğun olaraq dini normalar çərçivəsində kökü qədim dövrlərlə bağlı olan qodu-qodu (dodu-dodu, dodola, dodolu…), müsəlla (t əvali) kimi mərasimlərdən istifadə etmişlər. Bir daha vurğulayaq ki, hansı ad altında olursa, olsun, yağışı, Günəşi çağırmanı heç bir dinə, etnosa bağlamaq düzgün deyil. Az ərbaycanda qodu-qodu mərasiminin geniş yayıldığını əldə əsas tutaraq bu mərasimi türk xalqları ilə deyil, slavyanlarla bağlayanların yanlış nəticəyə gəldiklərini qədim türklərdə yağış yağdırmaq məqsədilə “qada” daşından istifadə olunduğunu misal gətirərək sübut etmək olar. Bəzi t ədqiqatçılar çox vaxt zahiri oxşarlığa, geniş xalq kütləsi üçün izahı çətinlik törətməyən, gözlə görünən uyğunluğa üstünlük verir, alt qata baş vurmadan, geniş, dərin təhlil və müqayis ələrdən qaçırlar. Eyni sözləri bir sıra qaqauz ad ətlərini, mərasimlərini slavyan bolqarlarla bağlayan bəzi qaqauz, rus, bolqar aliml əri haqqında da demək olar. A.Manof “Dodolu” v ə “germenço” ilə bağlı adətlərin qaqauzlarai deyil, bolqarlara aid olduğunu qeyd edir [85, 103 s.91]. İndiki Qaqauz Yerindəki Tatar-Kıpçak (Tatar- Kopçak) k əndində bu adətlə bağlı mahnılara “Pipiruda” (“pipiruda türkül əri”) deyilir: Pipiruda gez əriz, Allaxa duva ed əriz. Ver allaxım yaamurcuk (2 kerə) Tarlalara çamurcuk Teknel ərə xamurcuk (2 kerə) Fırınnara somuncuk Uşaklara kolaççık (2 kerə)[82, s.100-101] Yaamurcuklar yaasın. Bollucaklar olsun. (2 ker ə) Xambarlarımız dolsun, Pipiruda, l ədolö, Pipiruda, ruda, l ədolö, Yaamurcuklar yaasın, Bollucaklar olsun. (2 ker ə) Xambarlarımız dolsun [82, s.100-101]. S.M.Demidov yanlış olaraq Orta Asiya xalqlarının (türkm ən, tacik, özbək, qarakalpak…) suvarma ilə, əkinçiliklə bağlı əsas personajı olan Baba Dehqanı irandillil ərə aid edir [140, s.8]. Bir çox kəndlərdə icmaya m əxsus su hövzəsindən müəyyən qədər Dehqan Babanın şərəfinə əkilmiş sahələr sulanır. Bu sahənin məhsulu yetiml ərə, dullara, ümumiyyətlə kasıblara paylanılır. Onu da qeyd ed ək ki, Dehqan Babanın şərəfinə buğdanı əkən el 104 ağsaqqalı dəni səpə-səpə deyir: “Mənim əlim deyil, Baba Dayxan əli”. Türkmənlərdə yağışı çağırmaq məqsədilə yağış hamisi Bürküt Atanın şərəfinə ayinlər icra edir, bir-birini su il ə isladır, yağış yağdıra bilən adamlara müraciət edirlər. R əvayətə görə, Bürküt Ata Tanrıdan yağmur istəyir, əvəzində 40 gün tək ayağının üstündə durur. Bundan sonra o yağmur yiyəsi kimi anılır. Deyirlər, Bürküt Ata tarlasını şumlayarkən qamçısı ilə buludları qovarmış. [76, s.208]. Əlbəttə ki, yağışı çağırma adəti bütün əraziyə şamil edil ə bilməz. O yerdə ki, su bol, yağışa ehtiyac yox idi, orada yağışı çağırma mərasimi keçirilməzdi. Türkmənlər k əndin yaxınlığındakı bir təpənin başına keçi, nadir hallarda is ə qoç bağlayır, onu isti Günəşin altında susuz qoyaraq düşünürdülər ki, heyvanın mələməsi Bürkütün diqqətini daha tez c əlb edəcək. O da heyvana yazığı gəldiyindən yağış yağdıracaq [140, s.18]. Başqa bir ayinə körə, 40 keçəlin adını bir quru kəlləyə, ya da kağıza yazıb yazı yuyulub silin ənə qədər axar suya qoyurdular. İnama görə, bu qədər keç əlin tapılması çox zəhmət tələb etdiyindən Bürküt Ata («bürkü» sözün ə diqqət edək – G.Y.) onların əməyini qiym ətləndirərək yağış göndərəcəkdi. Deyingən qadının x əmir mayasını suya ataraq onu qəzəbləndirmək, tez özünd ən çıxan hirsli kişini suya atmaq da yağışın yağmasını t əmin etməyə yönəlmişdir [140, s.18]. Dig ər üsul insanların bir-birini, övladı çox olan birisini, mirabları, varlı adamları su ilə islatmalarıdır. Bunların daha geniş yayılanı uşaqların aulda evbəev gəzərək şeir söyləməsi, ev yiyələrinin onları islatması, yeməli şeylər verm əsidir. Uşaqlar yığdıqlarını çardağa qoyur, yağış yağanda yeyirdilər. Bu adətə «tutatın» deyirdilər. Eyni ayinə 105 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|