TüRKİye diyanet vakfi 4 İSLÂm ansiklopediSİ (28) 4

HİLAL B. YAHYA

Ebû Bekr Hilâl b. Yahya b. Müslim el-Basrî (ö. 245/860) Hanefî fakihi.

Geniş ilmî birikimi, re'y ve kıyası çok kullanması gibi sebeplerle Hilâlürre'y la­kabıyla tanınmıştır. Fıkıh tahsilini, Ebû Hanîfe'nin önde gelen talebeleri Ebû Yû­suf ve Züfer b. Hüzeyl'den yaptı. Irak'ta Hanefî fıkhının otoritelerinden biri oldu ve çeşitli konulardaki görüşleri kendinden sonraki mezhep kaynaklarında yer aldı.

Abdurrahman b. Mehdî. Ebû Avâne el-Vâsıtî ve Abdülvâhid b. Ziyâd'dan hadis dinleyen Hilâl b. Yahya'dan rivayette bu­lunanlar arasında Bekkâr b. Kuteybe. Bez-zâr, Abdullah b. Kahtabe ve Hasan b. Ahmed b. Bİstâm gibi önemli kişiler vardır. Az sayıda hadis rivayet etmesine rağmen "galat"ı çok olduğu için zayıf râvilerden sayılmıştır. Hadis tenkitçilerinden İbn Hibbân da rivayetlerinde çok hataya düş­tüğü için infirâd ettiği hadislerin delil olarak kullanılamayacağı görüşündedir. Hilâl b. Yahya Zilkade 245'te (Şubat 860) Basra'da vefat etti.

Eserleri. Şürût ve sicillât ilmini en iyi bilenlerden olan Hilâl b. Yahya bu alanda eser veren ilk müellif kabul edilir. Günü­müze ulaştığı bilinen tek eseri olan Ah-kûmü'l-vaki Hassâf in Ahkâmü'1-vakf ı ile birlikte sa­hasında ilk ve en önemli eserlerdendir. Abdullah b. Hüseyin en-Nâsıhî, her iki eseri önce ihtisar edip daha sonra mezhep kaynaklarından bazı ilâvelerde bulunarak eI-Cemc beyne vakfeyi'l-Hilûl ve'I-Haşşâf adıyla bir eser kaleme almıştır. Cemâleddin el-Konevî'nin de bu İki kitap­tan yaptığı alıntılarla hazırladığı eİ-Mün-tehab miri vakfeyi'l-Hilâl ve'1-Haşşâf adlı bir eseri vardır.¹³⁶ Bunlardan başka Burhâneddin et-Trab-lusî de Hassâf ile Hilâl b. Yahya'nın eser­lerini ihtisar, cem' ve ilâvelerle el-İscâf fî ahkâmi'l-evkâf adıyla bir eser kaleme almıştır.¹³⁷ Hilâl b. Yahya'nın kaynaklarda adı ge­çen diğer eserleri de şunlardır: Kitâbü'ş-Şürût, Kitâbü'I-Hudûd, Kitâbü'1-Ve-şâyâ, Kitâbü'l-Muhâvere.

Bibliyografya :

Vekî1. Ahbârü'l-kudât,\l, 174-175, 177; İbn Hibbân. el-Mecrûhtn, III, 87-88; İbnü'n-Ne-dîm, e(-Fi/ın"st (Teceddüd), s. 258; Hüseyin b. Ali es-Saymerî. Ahbâru Ebî Hanîfe veaşhâbih, Haydarâbâd 1394/1974, s. 156-157; Şîrâzî, 7a-bakâtü'l-fukahâ', s. 139;Sem'ânî, el-Ensâb, VI, 63; İbnü'l-Cevzî, ed-Qu(afâ\ III, 178; a.mlf., ei-Muntazam (Atâ).Xl, 339; İbnü'l-Esîr, el-Lübâb, il, 13;İbnHa!Iikân, Vefeyat,I, 280; II, 432;Zehe-bî. Mizânü'l-i'tidal, IV, 317; a.mlf.. Târihu't-İs-lâm: sene 241-250, s. 528-529; a.mlf.. el-Muğ-nî, II, 715; Kureşî, el-Cevâhirü'1-mu.dıyye, 111, 572-573; Bezzâzî. Menâktbü Ebî Hanîfe, Bey-rut 1401/1981,11,492-493; İbn Hacer. Lisânü'l-Mîzân.V], 202-203; İbn Kutluboğa, Tâcü't-te-racim (nşr. İbrahim Salih), Dımaşk 1412/1992, s. 278-279; Taşköprizâde, Mİftâhu's-sa'âde, II, 261; Keşfü'?-?unün, 1,21,85:11. 1046, 1411, 1430, 1456, 1470;İbnü'l-Gazzî.Dîüânü7-/s/âm (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, IV, 348; Leknevî, el-Feuâ'idû't-behiyye, s. 223; Brockelmann, GAL, I, 180, 460; II, 10l;SuppL, !, 292; II, 95; Hediyyetü'l-'ârifîn.U, 510;Ziriklî, et-AHâm, IX, 95; Kehhâie. Mu'cemü'l-mü'elli-fîn, XIII, 152; A. S. Fulton - M. Lings. Second Supplementary Catalogue ofArabic Printed Books in theBriüsh Mıtseum, London 1959, s. 315; Sezgin, GAS, I, 435-436; Ahmet Özel, Ha­nefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 28.

HİLÂİ-İ ÇAGATÂYÎ

Bedrüddîn (Nûrüddîn) Muhammed b. Abdillâh Hilâli el-Esterâbâdî (ö. 936/1529-30) Mutasavvıf şair.

Kuzeydoğu İran'daki Esterâbâd şehrin­de doğdu. Hilâlî mahlası ve Çağatay Türk-leri'nden olduğu için Cağatâyî nisbesiyle tanınır. Gençliğinde dönemin önemli kültür merkezlerinden Heraf a giden Hilâli burada Ali Şîr Nevâînin himayesine girdi ve onun meclisinde yetişti. Nevâî,897'de (1491-92) kaleme aldığı Mecâlisü'n-ne fâ'is'ınde onu kabiliyetli, hafızası kuvvet­li. İstikbal vaad eden bir genç olarak tanı­tır. Tezkire müellifi Ahmed Ali Han, Hilâ-lî'yi Ali Şîr Nevâfye İranlı mutasavvıf şair Abdurrahman-ı Câmî'nin tanıştırdığını söylerse de ¹³⁸ bu bilgiye diğer kaynaklarda rast­lanmamaktadır.

Daha sonraki yıllarda Nevâî'nin yardı­mıyla Sultan Hüseyin Baykara'nın hizme­tine giren Hilâli, sultanın ölümünden son­ra Safevîler'le Şeybânîler arasında karışık­lıklara sahne olan Heratta oldukça sıkın­tılı günler yaşadı. Şeybânîler'den Ubey-dullah Han'ın Herat'a hâkim olmasından (935/1528-29) sonra onun dostluğunu kazandı. Ancak çok geçmeden kendisini çe­kemeyenler onun Şiî olduğunu ileri süre­rek sultana şikâyet ettiler. Hilâlî bu şikâ­yet üzerine 936 (1529-30) yılında Ubey-dullah Han tarafından idam edildi. Bazı kaynaklarda 935 (1528-29) veya 939'da (1532-33) idam edildiği kaydedilmekte­dir. İranlı tezkire müellifleri, ömrünün sonlarında Şiîler arasında Sünnî olmakla suçlandığını söyledikleri Hilâlî'nin Şiîlik'le itham edilerek idam edilmesindeki çeliş­kiye dikkat çekmişlerdir.¹³⁹ Hilâlî'nin Herat çarşısındaki mezarı 1306 (1889) yılında yeni dükkânların ya­pımı sebebiyle kaldırılarak Ali Vâiz-i Kâ-şifî'nin türbesinde onun mezarı yanına nakledilmiştir.

Eserleri.

1. Dîvân. Gazel ve rubailerle birkaç kıtadan meydana gelen 894 beyit hacmindeki eser ilk olarak Kanpûr'da basılmış (1883), bu baskı 1912 yılına kadar on iki defa tekrar edilmiştir.¹⁴⁰ Divan son olarak şairin Şah u Dervîş ve Şıfâtü'l-'âşıkin adlı mesnevileriyle birlik­te yayımlanmıştır. ¹⁴¹

2. Şâh u Dervîş. Tasavvu-fî bir mesnevi olup Şâh u Gedâ adıyla da tanınır. Aruzun "fâilâtün müstef ilün fâilâtün" vezniyle yazılan ve 1345 beyit­ten meydana gelen eseri şair, Hüseyin Baykara'nın büyük oğlu Bedîüzzaman Mirza'ya takdim etmiştir. Birkaç defa bası­lan eser ¹⁴² Hermann Ethe tarafından Alman-ca'ya tercüme edilmiştir (Leipzig 1870).

3. Şıfâtü'l-'âşıkin.¹⁴³ Aşkın mahiyeti ve sadakat, vefa. cömertlik, cesaret, alçakgönüllülük, edep gibi konuların işlendiği yirmi bölüm­den meydana gelen mesnevinin her bö­lümünde konular birer küçük hikâye ile açıklanmıştır. Hilâlî'nin ayrıca Leylâ vü Mecnûn adlı bir mesnevisi olduğu bilini­yorsa da eserin günümüze ulaşıp ulaşma­dığı hakkında bilgi yoktur. Kaynaklarda bu eserden alınmış bazı beyitlere rastlan­maktadır.

Bibliyografya :

Ali Şîr Nevâî. Mecâlisü'n-nefâ'is (trc. Fahrî-yi Herâtî - Hakîmşâh Muhammed-i Kazvînî. nşr. Ali Asgar Hikmet), Tahran 1323 hş., s. 28-29, 242; Hândmîr, Habîbü's-siyer, IV, 361 -362; Sâm Mir­za. Tuhfe-i Sâmî (nşr. Vâhid-i Destgerdî), Tahran 1317 hş., s. 90-94; Hasan-ı Rûmlû. Ahsenü't-te-uârih, Tahran 1347, s. 224;Emîn-i Ahmed-i Râ-zî. Heftİktîm (nşr. Cevâd-ı Fâzıl), Tahran 1341, III, 109-110; Lutf Ali Beg. Ateşkede[r\şLCa'fet-[ Şehîdî), Tahran 1337 hş., s. 24-25; Ethe. Catalo-gue ofPersian Manuscripts, s. 782-784; a.mlf., Târîh-i Edebiyyât-ı Fârsî (trc. Rızâzâde Şafak). Tahran, 2536/1351 hş., s. 43, 174,182;Browne, LHP, IV, 234-235; HedlyyetdV Arifin, II, 233; Izâhu'l-meknûn, II, 67; Nefîsî. Târîh-i Nazm u Nesr, I, 409, 625; Rypka. HIL, s. 500-501; FME, s. 478-482;Safâ. Genc-îSOftan,III, 13-19;a.mlf.. Edebiyyât, IV, 432-438; Tebrîzî. Reyhânetü'l-edeb, VI, 367-369; Âgâ Büzürg-İ Tahranı. ez-Ze-rfa ila teşâmfCş-Şfa, Beyrut 1398, IX, 1294-1295; XII, 23; XV, 45; XVIII, 399; A'yânü'ş-Şfa, X, 267; Ahmed Ali Han Sendilevî, Tezkire-i Mah-zenü'l-ğarâ'ib (nşr. Muhammed Bakır), İslâmâ-bâd 1372 hş./1994. V, 720-732; H. Beveridge, "Hilâlî", M,V/1, s. 483;T. Gandjei, "Hilâli". EP (İng). III, 388; Abdülhüseyin Şehîdî. "Bukca-i Hilâlî-i Çağatâî", DMT, 111, 381-382.