Тузувчилар

Suyuqliklarning asosiy fizik xossalari. 
Suyuqlikning zichligi deb
, hajm birligidagi suyuqlik massasiga yoki suyuqlik 
massasining uning hajmiga bo‘lgan nisbatiga aytiladi. 
V
M


(1.1) 
bunda, 
M
– suyuqlik massasi; 
V
– suyuqlik hajmi; 

 - 
zichlik.

M=

V 
 
 
 
 
(1.1

) 

---

9 
Solishtirma og‘irlik: 
V
G


(1.2) 
Hajm birligidagi suyuqlik og‘irligiga yoki suyuqlik og‘irligini uning hajmiga 
bo‘lgan nisbatiga solishtirma og‘irlik yoki hajm og‘irligi deb ataladi (1.2) dan
G=

V
(1.2

) 
Bizga ma’lumki, 
G=g M
(1.3) 
bunda, 
g
- jismlarning erkin tutish tezlanishi.
(1.3)ni (1.1

) va (1.2

)ga qo‘ysak, 
V
g
V



(1.4) 
bundan quyidagi ifodaga ega bo‘lishimiz mumkin: 
g



;
g



(1.5) 

va 

o‘lchov birliklari: 
3
3
2 2
;
М
F
М
L
L
T L


 
  




 
  

(1.6) 
bunda, 
M, L, F, T
- masca, uzunlik, kuch va vaqt. 

 
 M

 kg =
м
Hс
2
; 
м
L

 ; 
;
F
H кH

; T

 c 
demak: 
2
2
3
с
м
кг
м
H



Toza distillangan suv zichligining haroratga bog‘liq ravishda o‘zgarishi 
1.1
-jadval 
t, 
o
C 
0 
2 
4 
6 
8 
10 
20 
30 
40 
60 

, kg/m3 
999,87 999,97 1000 999,97 999,88 999,70 998,20 995,70 992,20 983,20 
Siqiluvchanlik 
–
suyuqliklarning tashqi kuchlari ta’sirida hajmining kamayishidir. 
Bu holat siqiluvchanlik koeffitsiyenti, 

s 
(m2/N) 
bilan belgilanadi. 
dp
dw
W
c
1



(1.7) 
formuladagi minus hajm bosimining ortishi bilan suyuqlik kamayishini ko‘rsatadi. 
Suyuqlik massasi o‘zgarmagan holda, 
dp
d
C



1

 
 
 
 
 
(1.8) 

---

10 
Hajm siqiluvchanlik koeffitsiyenti 

C
teskari qiymati suyuqliklarning elastiklik 
moduli – 
Yej harfi bilan belgilanadi
. 
Yej=
1

c
(1.9) 
(1.8) formulani hisobga olsak, (1.9) ifoda quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: 
Yej



dp
d
(1.10) 
bundan, 
б
E
dp
dp


(1.11) 
(1.10) ifoda Guk qonunini ifodalaydi va u harorat 0
0
dan 20
0
gacha va bosim 20 
atmosfera bo‘lganda chuchuk suv (distillangan suv)ning o‘rtacha hajm siqilish 
koeffitsiyentiga teng. Suyuqliklarning siqilish imkoniyati juda kichik bo‘lganligi sababli, 
gidravlikaning amaliy masalalari yechilganda ular hisobga olinmaydi va ularni amalda 
siqilmaydigan deb qaraladi.
Suyuqliklarning yopishqoqligi deb
, suyuqlik bir qatlamini ikkinchi qatlamiga 
nisbatan siljiganda ko‘rsatadigan qarshilikka aytiladi. Yoki suyuqlik harakatida 
qatlamlardagi ishqalanish kuchiga yopishqoqlik kuchi deb ataladi. 
I.Nyuton 1687 yilda quyidagi gipotezani aytadi, ya’ni, suyuqlik qatlamlari harakat 
davomida ishqalanganda ichki ishqalanish kuchi quyidagiga teng: 
dh
du
T


(1.12) 
bunda, 
T 
- qatlamlardagi ishqalanish kuchi; 

- qatlam ishqalanish yuzasi; 
dh
du
- tezlik gradiyenti, sirpanish tezligi; 

- ishqalanish yopishqoqlik dinamik koeffitsiyenti.
N.P.Petrov 1876-1920 yillarda Nyuton gipotezasini tasdiqladi.
(1.12) formuladan dinamik yopishqoqlik koeffitsiyenti 

quyidagicha aniqlanadi. 
dh
du
dh
du
T
иш





(1.13) 
bunda, 

- ishqalanish kuchlanishi.

- o‘lchov birligi quyidagicha: 

---

11 
LT
м


;
2
м
Hс
; 
с
м
кг

yoki
смс
г
= puaz
HAR XIL HARORATDAGI SUV UCHUN 


qiymatlari
1.2-jadval 
t, 
o
C 
0 
10 
20 
30 

, 
10
4
Pa

s 
17,92 
13,04 
10,01 
8,00 
Gidravlika fanini o‘rganishda dinamik yopishqoqlik koeffitsiyenti bilan bir qatorda 
kinematik yopishqoqlik koeffitsiyentidan ham foydalaniladi: 

 =


 
 
 
 
 
 
(1.14) 
Bu kattalik o‘zida uzunlik, vaqt, kinematik qiymatlarni mujassamlashtiradi.
Uning o‘lchov birligi: 
; 
с
м
2
; 

с
см
2
 
stoks.
Amaliy tajribalar ko‘rsatishicha, suyuqlikning yopishqoqligi suyuqlik turiga va 
uning haroratiga bog‘liq. Harorat ko‘tarilishi bilan suyuqliklarning yopishqoqligi 
kamayadi. Suyuqliklarning kinematik yopishqoqlik koeffitsiyenti quyidagi jadvallarda 
keltirilgan. 
1.3-jadval 
t, 
o
C 

, 
10
4
m2/s 
t, 
o
C 

, 
10
4
m2/s 
0 
0,0179 
18 
0,0106 
2 
0,0167 
20 
0,0101 
4 
0,0157 
25 
0,0090 
6 
0,0147 
30 
0,0080 
8 
0,0139 
35 
0,0072 
10 
0,0131 
40 
0,0065 
12 
0,0124 
45 
0,0060 
14 
0,0118 
50 
0,0055 
16 
0,0112 
60 
0,0048 
1.4-jadval 
Suyuqlik
t, 
o
C 

, 
10
4
m
2

s 
Suyuqlik
t, 
o
C 

, 
10
4
m
2

s 
Sifatli sut 
20 
0,0174 
AMG – 10 moyi 
50 
0,1 
Suv 
18 
600 
Neft: 
Kerosin 
15 
0,027 
yengil 
18 
0,25 
Mazut 
18 
20,0 
og‘ir 
18 
1,40 
Suvsiz glitserin 
20 
11,89 
Simob 
15 
0,0011 

---

12 
Suyuqliklarning yopishqoqlik koeffitsiyenti viskozimetr yordamida o‘lchanadi. 
Suyuqliklarning maydonni uzluksiz to‘la egallash modeli.
Biz o‘rganadigan 
suyuqliklar bir jinsli suyuqliklar bo‘lib, ularni o‘z maydonlarini uzluksiz to‘la egallaydi, 
deb qaraymiz. Xaqiqatda esa, molekulalar oralig‘i mavjud bo‘lib, uzlukli bo‘lsada, 
matematik usulda gidromexanikaning murakkab masalalarini yechishda ko‘rsatilgan 
suyuqliklarning to‘la uzluksiz maydonni egallashi qo‘l keladi. Uzluksiz to‘la maydon 
lotincha 
“contunuum” 
deb ataladi. Amaliyotda suyuqliqlarning uzluksiz maydoni to‘la 
egallash modeli tasdiqlangan. 
Real va ideal suyuqliklar. 
Suyuqliklarning harakat qonuniyatlarni o‘rganishda 
yopishqoqlik, ichki ishqalanish kuchlari asosiy rol o‘ynaydi. Ideal suyuqliklar tabiatda 
uchramaydi, ularni absolut siqiluvchan emas va ko‘ndalang kuchlanishlarni qabul 
qilmaydi, yopishqoqlikka ega emas deb hisoblanadi. Bunday holatda, matematik 
qonuniyatlarni keltirib chiqarishda suyuqliklar harakati bilan bog‘liq bo‘lgan qiymatlar 
bizga qo‘l keladi. Real suyuqlik zarrachalari harakatchan deb qaralsada, ular cho‘zilish va 
siljish kuchlariga qarshilik ko‘rsatadilar. Ko‘ndalang kuchlanishlar suyuqliklar harakatida 
asosiy masalalardan biri hisoblanadi. 
Ideal suyuqliklar – suyuqliklarning muvozanat va harakat qonuniyatlarini matematik 
keltirib chiqarishda asosiy omillardan biri hisoblanadi. Xaqiqiy suyuqliklarga tajribaga 
asosan topilgan koeffitsiyentlar yoki kuchlanishlarni o‘zgarishini bilgan holda o‘tiladi. 
Shunday qilib amaliyot nazariya bilan bog‘lanadi. 

---

13