Тузувчилар

 

---

111 
15 BOB
Yupqa devordagi kichik teshiklardan oqib chiqayotgan suyuqlikning harakati. 
Napor o‘zgarmas holda yupqa devordagi kichik teshiklardan oqib chiqayotgan 
suyuqlikning harakati. 
Tadqiqotchilar tomonidan o‘tkazilgan tajribalarga asoslanib, oqimning kichik 
teshikdan atmosferaga oqib chiqishini 15.1-rasmdagi ko‘rinishda ko‘rsatish mumkin. 
Bunda ro - suyuqlik erkin sirtiga ta’sir etuvchi tashqi bosim, bu kattalik ra - 
atmosfera bosimidan farq qiladi; 

- teshik yuzasi; 
с

- oqimchaning S
-S 
kesimdagi 
yuzasi. 
N 
- teshikning og‘irlik markazigacha bo‘lgan chuqurlik. 
Agar lo masofada oqimning pastlashishini hisobga olsak, u holda
с

yo’zaning 
og‘irlik markazigacha bo‘lgan chuqurlik deb qabul qilishimiz mumkin. Oqimcha 
S-S 
kesimgacha keskin siqilib boradi. Bunday holat - suyuqlik zarrachalarining inersiyasi 
hisobiga bo‘ladi deb qabul qilish mumkin. Bunga misol tariqasida M zarrachaning 
harakatini ko‘rishimiz mumkin (15.1-rasm).
15.1-rasm. Oqimning kichik teshikdan atmosferaga chiqishi 
Agar harakatlanayotgan oqimga havoning aralashishi - aeratsiyani va havo 
qarshiligini hisobga olmasak, pastlashayotgan zarrachaning tezligi oshganligi sababli, 
oqimning siqilishi davom etishi kerak. Agar teshikdan chiqayotgan suyuqlik 
oqimchasining tezligi yuqori bo‘lsa, oqimning tashqi qobig‘ida o‘rinma kuchlanishlarning 
ta’siri kuchayadi. Havo qarshiligi oqimcha tezligini kamaytirib, uning havo bilan 
aralashish jarayoninini jadallashtiradi va S
-S kesimdan keyin oqimcha kengaya boshlaydi
.
Oqimcha o‘z harakatida S
-S 
kesimgacha tez o‘zgaruvchan harakatda bo‘lib, keyin 
tekis o‘zgaruvchan harakatlana boshlaydi. 
S-S 
kesim esa siqilgan kesim deb ataladi, Xuddi 
mana shu S
-S 
kesimdan boshlab, oqimcha uchun Bernulli tenglamasini qo‘llash mumkin, 
chunki bu kesimgacha oqimning harakati tez o‘zgaruvchandir. 
AV 
yo‘nalishdagi oqimning 

---

112 
tezligi
u 
epyurali to‘g‘ri to‘rtburchakdir. Agar teshik aylana shaklida bo‘lsa, bu siqilgan 
kesimgacha masofa quyidagicha aniqlanadi: 
D
l
5
,
0
0

(15.1) 
bunda, 
D 
– teshik diametri. 
Siqilish koeffitsiyentini quyidagicha aniqlaymiz: 




с
(15.2) 
bunda
, 

- siqilish koeffitsiyenti. 
Endi o‘rganiladigan muammo sifatida siqilgan kesimdagi oqimning o‘rtacha tezligi 

c
va idishdan chiqayotgan oqim sarfini 
(Q)
aniqlaymiz. Buning uchun idishdagi suyuqlik 
sirtidan 
1-1
va siqilgan kesimdan 
2-2
kesimni o‘tkazib, siqilgan kesim og‘irlik markazidan 
00
taqqoslash tekisligini o‘tkazamiz. Bu tekislikka nisbatan 
1-1
va 
2-2
kesimlar uchun
Bernulli tenglamasini yozamiz:
f
h
g
p
z
g
p
z






2
2
2
2
2
2
2
1
1
1




(15.3)
Tenglamaning har bir hadini taxlil qilamiz. 














g
g
g
p
p
z
g
p
p
H
z
c
a
o
2
2
2
;
;
0
0
2
;
;
2
2
2
2
2
2
2
2
1
1
1








(15.4) 
Oqimning idishdagi tezligini hisobga olmasdan, 
S-S 
kesimdagi bosimni atmosfera 
bosimiga teng deb qabul qilamiz. 
1-1
kesimdan 
2-2 
kesimgacha napor yo‘qolishini 
quyidagicha aniqlaymiz: 
g
h
с
f
2
2



(15.5) 
bunda, 

- qarshilik koeffitsiyenti.
Demak, (15.4) va (15.5) ifodalarni inobatga olsak, (15.3) tenglamani quyidagicha 
yozishi mumkin.
g
g
p
p
H
c
c
a
2
2
2
2
0









(15.6) 
bunda,
кл
a
o
H
p
p
H











(15.7) 
bunda, 
H
kl
 
- keltirilgan yoki jamlangan napor deyiladi. U holda: 
g
H
с
kl
2
)
1
(
2




(15.8) 
Bundan, 
kl
с
gH
2
1
1




(15.9) 

---

113 
yoki 
kl
с
gH
2



(15.10) 
bunda,




1
1
(15.11)
deb belgilanib, 
tezlik koeffitsiyenti deb ataladi
.
Agar 
ro = ra 
bo‘lsa, (15.10) ifodani quyidagicha ifodalash mumkin:
gH
с
2



(15.12) 
Ideal holatdagi suyuqliklar uchun
0
2
2


g
h
с
f


(15.13) 
va 

=0 ;

 = 1,0
(15.14) 
ekanligini hisobga olsak, 
gH
с
2


(15.15) 
Bu ifoda Torrichelli ifodasi deyiladi. Bu bog‘liklikni 1643 yilda Torrichelli aniqlab, 


1 0
,
ekanligini ta’kidlagan. Siqilgan kesimdagi oqimning o‘rtaga tezligini bilgan holda, 
bu kesimdagi oqim sarfini aniqlaymiz:
gH
gH
Q
с
с
с
с
2
2











(15.16) 
Bundan, 
gH
Q
2


(15.17) 
yoki 
gH
Q
2
0



(15.18) 



0
(15.19) 
0

- teshikning sarf koeffitsiyenti deb ataladi.
Demak, bu hodisani o‘rganishda quyidagi to‘rtta yangi koeffitsiyentlar bilan 
tanishdik:

- siqilish; 

- qarshilik; 

- tezlik; 
0

- teshikning sarf koeffitsiyentlari.