Тузувчилар

 
Uzun quvurlarning yonma-yon joylanishi va ketma-ket ulanishi. 
Quvurning ketma-ket ulanishi 
(14.3-rasm), asosan, iqtisodiy nuqtai nazaridan 
yoki naporni oshirish maqsadida amalga oshirilishi mumkin. 
 
3
2
1
l
l
l
AB
l
h
h
h
h



(14.18) 
14.3-rasm. quvurlarning 
ketma-ket ulanishi 
14.4-rasm. quvurlarni 
parallel ulash 
 
Quvurlarning parallel ulanishi.
Quvurlarni parallel ulashda, biz, murakkab 
quvurlar sistemasiga duch kelamiz (14.4-rasm). Bunday murakkab quvurlar sistemasini 
gidravlik hisobida, asosan, pyezometrlardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Bu P1 va P2 
pyezometrlar quvurlar sistemasining bo‘linishi va birlashishi uzellariga o‘rnatilsa, 
quyidagi ifoda ular uchun o‘rinlidir 
 
   
B
e
A
e
AB
l
H
H
h


(14.19) 
A va V 
uzellardagi naporlar mos ravishda
(Ne)
A 
va 
(Ne)
V 
ga teng deb qabul qilindi
 
(14.5-rasm). 
Bu munosabatga asosan, quyi-dagilarni yozishimiz mumkin. 

---

106 
   
   
   











B
e
A
e
l
B
e
A
e
l
B
e
A
e
l
H
H
h
H
H
h
H
H
h
3
2
1
(14.20) 
14.5-rasm. Uzun quvurlarni parallel ulash hisobiga doir 
bundan, 
   
B
e
A
e
l
l
l
AB
l
H
H
h
h
h
h





3
2
1
)
(
(14.21) 
demak, 
l
K
Q
h
l
2
2

(14.22) 
yoki 
 
3
2
3
2
3
2
2
2
2
2
1
2
1
2
1
l
K
Q
l
K
Q
l
K
Q
h
AB
l



(14.23) 
deb yozib olishimiz mumkin. Shunga mos ravishda 
 
 
 














3
3
3
2
2
2
1
1
1
l
h
K
Q
III
l
h
K
Q
II
l
h
K
Q
I
AB
l
AB
l
AB
l
(14.24) 
va 
3
2
1
Q
Q
Q
Q
IV



(14.25) 
tenglamalarni yozishimiz mumkin. 
Natijada, 
Q, l, D
kattaliklar berilgan, 
Q
1
, Q
2
, Q
3
, (h
l
)
AB
to‘rt noma’lumli to‘rtta 
tenglama paydo bo‘ladi. Bu tenglamalarni yechimi biz uchun kerakli kattaliklarni beradi. 
Buni yechish uchun (14.25) ifodaga (14.24) ifodalarni qo‘yamiz. 
 
 
 
3
3
2
2
1
1
l
h
K
l
h
K
l
h
K
Q
AB
l
AB
l
AB
l



(14.26) 

---

107 




l
K
h
Q
AB
l
)
(14.27) 
2
2
)
(








l
K
Q
h
AB
l
(14.28) 
 
Sarf o‘zgaruvchan bo‘lganda napor yo‘qolishi 
Yuqoridagi hisoblarda, asosan, napor yo‘qolishi sarf doimiy 
Q=const 
bo‘lgan 
holatlar uchun o‘rganildi. Lekin amaliyotda quvurlar sistemasi bo‘ylab sarf o‘zgarib 
turgan holat ko‘p uchraydi. quvurlar sistemasida sarf tekis taqsimlanayotgan holat bilan 
tanishamiz. Bu holat 14.6-rasmda tasvirlangan. 
AV 
quvur uzunligi
 l
bo‘lib, diametri 
D
ga 
teng. 
I
epyura quvurdan sarf tarqalishini ko‘rsatadi. Sarf quvur uzunligi bo‘ylab chiziqli 
qonuniyatga asosan o‘zgaradi. Bunda, suyuqlik sarfi epyurasi 
II
trapetsiya ko‘rinishida 
bo‘ladi. Uchastkaning ikkala chetki kesimida QT o‘tish sarfi mavjud bo‘ladi. Agar 
noma’lum quvur kesimidagi sarf 
Q
x
bo‘lsa, 
x
ning 
0 

 l
qiymatida sarf QX sarf 
(QT + ql)
va QT oraliqda o‘zgaradi, 
J
x
gidravlik qiyalik quvur uzunligi bo‘ylab kamayadi. 
14.6-rasm. Uzunlik bo‘yicha o‘zgaruvchan sarfli quvur 
Demak, 
R-P
pyezometrik chiziq qiya bo‘lib, qabariqlik pastga qaragan bo‘ladi. 


qx
ql
Q
Q
T
х



(14.29) 
 
bunda, 
q 
- quvurning birlik uzunligidagi sarfi. 




dx
K
qx
ql
Q
dx
K
Q
dx
J
dh
T
x
X
l
2
2
2
2





(14.30) 
Bu tenglamani 
x = 0
va 
x = l
oraliqlarda integrallaymiz. 








l
K
dx
qx
ql
Q
l
dx
K
qx
ql
Q
h
l
x
x
T
l
x
x
T
l
2
0
2
0
2
2
1












(14.31) 

---

108 
l
K
Q
h
хис
l
2
2

(14.32) 










l
x
x
T
хис
dx
qx
ql
Q
l
Q
0
2
2
1
(14.33) 
yoki 
























l
x
x
l
x
x
l
x
x
T
T
xuc
dx
x
q
qxdx
ql
Q
dx
ql
Q
l
Q
0
0
0
2
2
2
2
2
1
(14.34) 
yoki 

 

2
2
2
3
1











ql
ql
ql
Q
ql
Q
Q
T
T
xuc
(14.35) 
Agar 
Q
T 
= 0 
bo‘lsa,
ql
ql
Q
xuc
58
,
0
3
1


(14.36) 
Agar 
Q
T 

 0
bo‘lsa, 
ql
Q
Q
T
xuc
55
,
0


(14.37) 
Murakkab quvurlar sistemasining gidravlik hisobi 
Umuman, murakkab quvurlarni ikki guruxga bo‘lishimiz mumkin: 
- tutashmagan, oxiri berk quvurlar sistemasi (14.7-rasm); 
- halqasimon sistema (14.8-rasm). 
Bunday quvurlar sistemasining gidravlik hisobida, agar, suv naporli bosimlar 
balandligini aniqlash uchun gidravlik hisob bajarilishi kerak bo‘lsa, quyidagilar ma’lum 
bo‘lishi kerak: 
- l 
– alohida quvurlar uzunligi, ta’minot sistemasi plani, joy plani gorizontal 
ko‘rinishda; 
- sistema nuqtalarida olinayotgan sarflar miqdori 
q
4
, q
5
, q
6
;
- sistemaning tugash qismlaridagi kerakli eng kichik pyezometrik ko‘rsatkichlari, 
ya’ni, naporlar. 

---

109 
14.7-rasm. Tutashmagan oxiri berk quvurlar sistemasi 
Gidravlik hisoblash natijasida quvurlar diametri, kerakli suv sarfi bilan ta’minlovchi 
suv bakidagi napor balandligini aniqlash mumkin. 
Umumiy hisob quyidagi tartibda bajariladi: 
1. 
Har bir uzeldagi hisobiy sarf miqdori aniqlanadi: 
4
4
3
q
Q


5
2
6
5
4
2
1







l
q
q
q
q
Q
5
2
5
5
2
55
.
0





l
q
q
Q
2. 
Magistral yo‘nalishni aniqlaymiz. Bunda bu yo‘nalishda sarf eng yuqori bo‘lishi 
kerak. Yana u uzun bo‘lib, yer yuzi balandliklarining eng katta qiymatlari shu 
yo‘nalishda joylashishi kerak. 
14.8-rasm. Halqasimon tarmoq tasviri. 
M bosimli suv minorasi
Magistral yo‘nalishning hisobi quyidagi tartibda olib boriladi. 
Tejamkor tezlik aniqlanadi. Ma’lumki, quvur diametri magistral yo‘nalishda
kichikroq olinsa, magistral yo‘nalishning qurilish narxi kamayadi. Lekin, bosimli suv 
minorasi nasos stansiyasi qurilishi narxiqimmatlashadi. Bundan tashqari ekspluatatsiya 
narxi ham oshadi. Magistral yo‘nalishda quvur diametrini oshishi bunga teskari manzarani 
beradi. 
Yuqoridagi mulohazalar asosida tejamkor tezlik tushunchasini o‘rganish amalga 
oshirilgan. Tadqiqotchilar natijasiga asosan, bu kattalik quyidagi jadval asosida qabul 
qilinishi mumkin. 

---

110 
D, m ……………… 
0,10 0,20 0,25 0,30 

tej
, m/s ………..
0,75 0,90 1,10 1,25 
3. 
Magistral yo‘nalishdagi quvurlar diametrini aniqlaymiz: 
теж
теж
Q
D
Q





4
4
;




4. 
Har bir uchastka uchun napor yo‘qolishini aniqlaymiz: 
l
K
Q
h
l
2
2

5. 
h
l
kattalik ma’lum bo‘lgandan so‘ng uchastka uchun 
P-P
pyezometrik chiziqni 
chizamiz. 
Chiziqni chizish 

4
balandlikni bilgan holda, uchastka oxiridan boshlaymiz. 
Aniqlangan 
(h
l
)
3-4
, 
(h
l
)
2-3
, 
(h
l
)
1-2
kattaliklar tik yo‘nalishda qo‘yiladi. 
Magistraldan bo‘lingan yo‘nalishlar hisobi esa quyidagi tartibda aniqlanadi (14.9-
rasmga qarang). 
a) 







6
3
l
h
- napor yo‘qolishi aniqlanadi; 
b) carf moduli ifodasini quyidagicha yozamiz: 
 



l
h
l
Q
K
2
2
v) maxsus jadvallar yordamida K

kattalikka mos keluvchi quvur diametri 
D

topiladi.
g) 
D
diametrga asosan haqiqiy sarf moduli qiymatini topamiz va bunga asosan haqiqiy 
napor 
(h
l
)
yo‘qolishini aniqlaymiz. 
14.9-rasm. Oxiri berk magistral sistema tarmog‘i 
Agar magistral yo‘nalishni biz noto‘g‘ri tanlagan bo‘lsak, hisob davomida 

6 

 

3
munosabatga keli-shimiz mumkin, ya’ni, 
3-6
bo‘lim oxiriga kerakli sarf uzatish 
imkoniyati yo‘q. Bunday holatda magistral yo‘nalish qayta tanlanib, gidravlik hisob 
qaytadan bajariladi.