Тузувчилар

 
g
h
f
f
2
;
2



 
bundan 
;
2
2
2
2
2
2
2
1
g
g
g
H
f







;
2
2
2
2
2
2
2
1
g
g
g
H
f







Bunda oqimning o‘rtacha tezligi quyidagiga teng: 
;
1
2
2
2
2
2
2
1
f
g
g
g
H













Duker sarfini hisoblash formulasini aniqlash uchun oqimning uzluksizlik 
tenglamasidan foydalanamiz: 
f
g
g
g
H
Q





1
2
2
2
2
2
2
1










bunda 
f

1
ifodani sarf koeffitsiyenti deb atab, uni 

harfi orqali belgilasak, duker sarfi 
quyidagi formula orqali topiladi: 


2
2
2
1
2






gH
Q

---

103 
14 BOB 
Oddiy uzun quvurlarni gidravlik hisoblash 
 
Bizga ma’lumki, inson o‘zining hayotdagi muammolarini hal qilish jarayonida 
suyuqlik oqimini ma’lum masofaga uzatish muammosini hal qilish bilan ko‘p 
shug‘ullanadi. Masalan, asosiy iste’mol uchun yaroqli suvni bir necha kilometr uzoqlikda 
joylashgan aholi turar joylarini ta’minlash, shahardagi chiqindi aralashmalarini shahardan 
chiqarish, neft mahsulotlarini uzatish va hokazo. 
Yuqoridagi mulohazalarimizdan bizga ma’lumki, quvurlar sistemasida harakatni 
ta’minlash, asosan iste’mol manbalaridagi napor farqi hisobiga vujudga keladi. 
Misol tariqasida quyidagi rasmlarni keltirishimiz mumkin. 
14.1-rasm. O‘zgaruvchan diametrli sodda uzun 
quvur 
(J
1
>J
2
)
14.2-rasm. Naychali sodda uzun quvur 
Yuqorida tasvirlangan rasmlarda o‘zgaruvchan diametri sodda uzun quvurlar 
sistemasi keltirilgan. 
Bizga ma’lumki, sodda quvurlar sistemasi deganda uzunlik bo‘ylab, sarf 
tarqatilmaydigan quvurlar sistemasini tushunamiz. 
Uzun quvurlar sistemasidagi yo‘qolgan naporlarni aniqlashda naporning uzunlik 
bo‘yicha yo‘qolishi asos qilib olinadi va me’yoriy miqdor sifatida 10-5% yuqori qilib 
qabul qilinadi. Bunday guruhga mansub quvurlarning gidravlik hisobini bajarishda asosan 
uch xil masalalar bo‘lishi mumkin. 
1) Suyuqlikning fizik hossalarini xarakterlovchi kattaliklar 

 
va 

ma’lum, hamda napor 
H
, 
l 
- quvur uzunligi va quvur materialiga va tayyorlanish texnikalariga bog‘liq bo‘lgan 
g‘adir-budurlik berilgan. Sarfni aniqlash kerak; 
2) Berilgan 

, 

, 

, l, D, n
kattaliklar va 
Q
sarf. Aniqlash kerak 
H
-naporni; 
3) Berilgan 

, 

, l, n, Q, N
. Aniqlash kerak - quvur diametri 
D
ni. 
Bu masalalarni hisoblashda, asosan, real holatdagi barqaror harakatlanayotgan 
suyuqlik oqimlari uchun yozilgan Bernulli tenglamasidan foydalanamiz. Agar tenglamani 
tanlangan kesimlar uchun yozib, mahalliy yo‘qolishlarni va tezlik naporlarini hisobga 
olmasak, tenglama quyidagi ko‘rinishda bo‘lishi mumkin: 
a) Bosim ostidagi suyuqlikka chiqish holati uchun: 

---

104 
3
2
1
l
l
l
l
h
h
h
h
Z
i




(14.1) 
Yuqoridagi mavzulardan bizga ma’lumki, 
Jl
h
l

,
bundan, 
l
Z
J

(14.2) 
Sarf xarakteristikasini yozsak, 
RJ
c
Q
RJ
c
Q
2
2
2




(14.3) 
R
c
К


(14.4) 
bunda K – sarf moduli 
J
K
Q
2
2

(14.5) 
2
2
K
Q
J

(14.6) 
3
3
2
2
1
1
l
J
l
J
l
J
Z



(14.7) 
3
2
3
2
2
2
2
2
1
2
1
2
l
K
Q
l
K
Q
l
K
Q
Z



(14.8) 


2
2
1
K
Q
Z
(14.9) 


2
1
K
Z
Q
(14.10) 
Bu olingan ifodalardan turli gidravlik hisoblarni bajarishda foydalanishimiz 
mumkin. Masalan ma’lum 
Z, Q, l, 

, 

, d
ga asosan Q sarfni hisoblashimiz mumkin. Yoki 
Q, l, K
ga asosan 
Z
naporni aniqlashimiz mumkin. 
b) Oqimning atmosferaga chiqishi (14.2-rasm) 
l
h
H

(14.11) 
Umuman, uzun quvurlar gidravlik hisobi amaliyotida naporning uzunlik bo‘yicha 
yo‘qolishi inobatga olinsada, quvurning chiqish qismidagi o‘rnatilgan naychalarda tezlik 
nihoyatda yuqoriligini hisobga olgan holda, naychada napor yo‘qolishi va tezlik napori 
miqdorini quyidagicha yozamiz. 
g
h
h
H
MH
l
2
2
0




(14.12) 
bunda, 
g
h
H
MH
2
2
0



(14.13) 
Shunday qilib, 


g
h
H
H
l
2
1
2
0





(14.14) 

---

105 
yoki 
2
2
0
2
H
l
g
h
H




(14.15) 
bunda, 
H
H




1
1
(14.16) 
Demak, yozishimiz mumkinki,
2
2
0
2
2
2
2
H
g
Q
l
K
Q
H




(14.17

) 
chunki, 


Q

(14.17

) 
Bunda quyidagi masalalarni yechishimiz mumkin: 
1) 
D, l, Q 
berilgan 
H
- naporni aniqlash kerak; 
2) Berilgan 
D, l, Q, H - Q 
sarfni aniqlash kerak; 
3) Berilgan 
Q, H, l - 
aniqlash kerak 
D
; 
Agar quvurning tutash qismida naycha bo‘lmasa, tezlik naporini gidravlik hisobda 
inobatga olmasdan, masalani yechishni osonlashtirish mumkin.