Тузувчилар

Oqimning atmosferaga chiqishi 
(13.1, b-rasm). Bunday holatda ham oqimning 
barqaror harakati (

 

 const, N 

 const
) bo‘lgan holat mavjud deb qaraymiz. Bunda N - 
A 
idishning chiqish teshigi markazidan suyuqlik satxigacha bo‘lgan masofa
. 
Bu holatda ham ma’lum qoidalar asosida 
1-1
va 
2-2
kesimlar tanlanib, 
00
taqqoslash 
tekisligini o‘tkazamiz. 
1) Endi 
1-1
va 
2-2
kesimlar uchun 
00
taqqoslash tekisligiga nisbatan Bernulli 
tenglamasini yozamiz. 
f
h
g
p
z
g
p
z






2
2
2
2
2
2
2
1
1
1




(13.8) 
0
,
1
;
;
;
0
;
2
1
2
1
1












a
A
p
p
p
H
z
2) Demak, tenglamani quyidagi ko‘rinishda yozib olishimiz mumkin: 

---

98 
g
h
H
f
2
2



(13.9) 
yoki 


g
g
g
H
f
f
2
1
2
2
2
2
2









(13.10) 
bundan, 
gH
f
2
1
1




(13.11) 
Oqimning uzluksizlik tenglamasiga asosan, 
gH
D
Q
f
2
1
1
4
2




(13.12) 
Asosiy hisoblash formulalari. Bu formulalarni quyidagi ko‘rinishda yozishimiz 
mumkin: 
gZ
Q
T
2



(13.13

) 
gH
Q
T
2



(13.13

) 
bunda, 

T
-quvurlar sistemasining sarf koeffitsiyenti deb atalib, quyidagicha 
aniqlanadi. 
a) oqim satx ostiga chiqqan holda 







M
M
l
f
Т
D
l






1
1
1
(13.14) 
b) oqim atmosferaga chiqqan holda 






М
f
Т
D
l




1
1
1
1
(13.15) 
Yuqorida keltirilgan formulalar yordamida quyidagi masalalarning yechimini topish 
mumkin: 
1)
Berilgan 
D, Z
kattaliklar asosida 
Q
- sarfni topish; 
2)
Berilgan 
D, Q
kattaliklar asosida 
Z
- satxlar farqini topish; 
3)
Berilgan 
Q
va 
Z
kattaliklar asosida quvur diametri (
D
) ni aniqlash. Bu masalani 
hisoblashda tanlab olish usulidan foydalaniladi. 
Qisqa quvurlardagi asosiy holatlar.
Sifon, nasosning so‘ruvchi quvuri va duker 
Sifon 
– suyuqlik satxlari farqi hisobiga bir rezervuardan ikkinchi rezervuarga 
suyuqlikning o‘z-o‘zidan harakatlantiruvchi quvur (13.2-rasm). 

---

99 
13.2-rasm. Sifon 
Agar 13.2-rasmdagi quvur suyuqlik bilan to‘ldirilsa, unda yuqorigi idishdan pastki 
idishga suyuqlikning oqishi kuzatiladi. Suyuqlikning quvur bo‘ylab oqishini quyidagicha 
izohlash mumkin: quvurda n-n kesimni olamiz va ushbu kesimni suyuqlik sathidan 
yuqorida chap tomondagi idishda - 
h

orqali va o‘ng tomondagi idishda 
h

orqali 
belgilaymiz. Agar sifondagi suyuqlikni tinch holatda deb qabul qilsak, unda quyidagicha 
yozish mumkin:
a)
n-n
kesimdan chap tomondagi bosim 



h
p
p
a




1
(13.16) 
b)
n-n
kesimdan o‘ng tomondagi bosim 



h
p
p
a




2
(13.17) 
bu yerda 
 
h


va 
 
h


n-n
kesimiga tegishli suyuqlik sathidan pastda paydo bo‘lgan 
idishdagi pastliklar (bu pastliklar manfiy hisoblanadi).
Demak, 
2
1
p
p

bu holat quvurdagi suyuqlikning tinch holatda bo‘lmasligini 
ko‘rsatadi, suyuqlik chapdan o‘ngga qarab harakatlanadi, ya’ni bosim kam bo‘lgan 
tomonga harakatlanadi. 
Sifondagi suyuqlikning barqarorlashgan harakatini ko‘rib chiqamiz -
const
Z

. 1-1 
va 3-3 kesimlarni belgilaymiz. Bu ikkala kesimni Bernulli tenglamasi orqali yozamiz va 
quvurdagi 
Q
suv sarfini (13.13

) va (13.14) bog‘liqliklarga asosan aniqlaymiz.
Sifonning o‘ziga xos holati bu unda vakuumning mavjudligi. Vakuumning eng katta 
qiymati quvurning eng baland qismida, ya’ni 
n-n
kesimida kuzatiladi. 
Sifondagi vakuumning maksimal qiymati 
 
max
вак
h
ni aniqlaymiz. Shu maqsadda 
n-n
, 
2-2 va 1-1 va 2-2 kesimlar uchun 00 taqqoslash tekisligiga nisbatan Bernulli tenglamasini 
yozamiz (00 taqqoslash tekislikni chap tomondagi idishdagi suyuqlik sathi orqali 
o‘tkazamiz): 
f
h
g
p
z
g
p
z







2
2
2
2
2
2
2
1
1
1




(13.18) 

---

100 
bunda 
0
1

z
; 
h
z


2
; 


a
p
p

1
; 


n
p
p

2
; 
0
2
2
1

g

; 
g
g
2
2
2
2
2



(13.19) 
bu yerda 

- quvurdagi tezlik, 
n
p
– 
n-n
kesimdagi bosim.
1-1 va 2-2 kesim orasidagi napor yo‘qolishini oddiy tenglama orqali ifodalaymiz: 
g
h
f
f
2
2





(13.20) 
bu yerda – 
f


butun quvurdagi emas, faqat 1-1 va 2-2 kesimi orasidagi napor yuqolishini 
hisobga oluvchi to‘liq qarshilik koeffitsiyenti. 
(13.19) va (13.20) ifodalarni (13.18) ifodaga qo‘ysak quyidagini hosil qilamiz: 
g
g
p
h
p
f
n
a
2
2
2
2











(13.21) 
yoki 


g
h
p
p
f
n
a
2
1
2










(13.22) 
bundan 
 
max
в ак
n
a
h
p
p




(13.23)
bo‘lsa, 
 


g
h
h
f
вак
2
1
2
max







(13.24) 
(13.24) ifodadan foydalangan holda, quvurning xohlagan nuqtasidagi vakuumni 
aniqlash mumkin. Shu holatda (13.24) ifodada 
h

qiymati orqali faqat 4-4 kesimning chap 
tomonidagi suyuqlik sathidan ustunligini va 
f


qiymati orqali 1-1 va 2-2 kesim orasidagi 
napor yo‘qolishini tushunish kerak.
Nasosning so‘ruvchi quvuri deb
, nasosning suyuqlikni havzadan so‘rib oluvchi 
quvuriga aytiladi (13.3-rasm). Nasosning so‘ruvchi quvurida ham sifon kabi vakuum 
mavjud bo‘ladi.
13.3-rasm. Nasosning so‘ruvchi quvuri 

---

101 
Vakuumning eng katta qiymati nasosning oldi qismida, ya’ni ishchi g‘ildirakda 
kuzatiladi (2-2 kesimda). Bu vakuum qiymati havzadagi suyuqlik sathi orqali o‘tkazilgan 
1-1 va 2-2 kesimlar uchun 00 taqqoslash tekisligiga nisbatan Burnulli tenglamasi orqali 
aniqlanadi. 
f
h
g
p
z
g
p
z






2
2
2
2
2
2
2
1
1
1




;
0
;
;
0
1
1
1




a
p
p
z
;
;
;
2
2
2





b
p
p
a
z
g
h
f
f
2
;
2



Vakuumni 
h

qiymatining o‘rniga nasos o‘qining havzadagi suyuqlik sathidan 
balandligi bo‘lgan a qiymatini, 
f


qiymati o‘rniga esa butun quvur bo‘ylab napor 
yo‘qolishini hisobga oluvchi to‘liq qarshilik koeffitsiyenti 
f

qiymatini qo‘yish orqali 
ham topsa bo‘ladi: 
g
g
a
p
p
f
b
a
2
2
0
2
2
2
2









 

b
a
нас
p
p
h


вак
 


g
а
h
f
нас
2
1
2
вак





(13.25) 
bu yerda 
 
нас
h
вак
- nasosning ishchi g‘ildiragi oldidagi vakuum qiymati. 
Agar 
 
нас
h
вак
katta bo‘lgan holatda nasosda kavitatsiya holati ro‘y beradi. Bu o‘z 
navbatida nasosning foydali ish koeffitsiyentini kamaytiradi va nasos lopastlari 
erroziyasiga olib keladi.
Nasosning havzadagi suyuqlik sathidan eng yuqori o‘rnatilish balandligi 
quyidagicha bo‘ladi: 
 


g
h
a
f
нас
2
1
2
вак
max





Nasoslar turiga qarab, vakuumga nisbatan har xil talabga ega. Nasosning ishchi 
g‘ildiragi oldidagi vakuum quyidagi talabga javob berishi kerak: 
 
5
,
6
0
,
4
вак


нас
h
m suv ustuni balandligi 
Ruxsat etilgan vakuumning qiymati faqatgina nasos turiga bog‘liq bo‘lmasdan, 
balki suyuqlik harorati va turiga ham bog‘liq. Harorat oshishi bilan ruxsat etilgan vakuum 
qiymati pasayadi (harorat oshishi bilan kavitatsiya kuchayadi). Masalan, suvning harorati 
60
0
bo‘lganda ruxsat etilgan vakuum manfiy qiymatga o‘zgaradi (ya’ni, nasos suvdagi 
bosimning atmosfera bosimidan yuqori qiymatida ishlashi kerak). 
Berilgan nasosning va suyuqlikning ruxsat etilgan vakuumi 
 
куш
в ак
h
ma’lum bo‘lsa, 
unda havzadagi suyuqlik sathidan eng maksimal joylashishi balandligini aniqlasa bo‘ladi. 

---

102 
 


g
h
а
f
чег
чег
2
1
2
вак





(13.26) 
Issiq suv uchun
чег
а
qiymati manfiy bo‘lishi mumkin, bu holatda nasosni suv 
sathidan pastda joylashtirishga to‘g‘ri keladi. 
Duker -
suyuqlik oqimlari harakatlanayotgan o‘zanlarning o‘zaro kesishganda 
quriladigan gidrotexnik inshoatdir (13.4-rasm).
13.4-rasm. Duker 
Dukerning hisoblash formulasini keltirib chiqarishda 1-1 va 2-2 kesimlar uchun 00 
taqqoslash tekisligiga nisbatan Bernulli tenglamasidan foydalanamiz: 
f
h
g
p
z
g
p
z






2
2
2
2
2
2
2
1
1
1




bunda 
;
;
;
1
1
1
1





a
p
p
H
z
;
;
;
0
2
2
2
2





a
p
p
z