Uġlyam folkner
Yüklə 4,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ġyirminci məĢğələ. 30 may 1957
- Ġyirmi dördüncü məĢğələ. 20 fevral 1958
- Ġyirmi yeddinci məĢğələ. 24 aprel 1958
- Otuz dördüncü məĢğələ. 12 may 1958
40 2 sonra Böyük Britaniya ingiliscəsi ilə Amerika ingiliscəsi arasındakı fərq qədim və yeni yunan dilləri arasındakı fərq qədər böyük olacaq. Əlbəttə, əgər hər iki dil məhv olmasa, bir-birinə qarıĢıb vahid dilə çevrilməsə, belə olan təqdirdə isə həmin dil öz növbəsində daim inkiĢaf edəcək və təkmilləĢəcək. <...>
Folkner: Hə, onu deyirsiz?! Avqust ayının ortalarında Missisipidə bir neçə gün ərzində birdən payız nəfəsi duyulur, hava açıq, sərin olur, nəsə xüsusi bir Ģüa ilə iĢıqlanır, adama elə gəlir ki, o bugünkü iĢıq deyil, uzaq keçmiĢdən, Yunanıstandan, Olimpdən bizə gəlib; adamın gözünə favnlar, satirlər, allahlar görünür. Bu, bir və ya iki gün çəkir, sonra hər Ģey yox olub gedir, hər il avqustda belə olur. Adın bütün mənası da bundadı. Mənim üçün bu, sadəcə, gözəl və adamı düĢünməyə sövq edən bir addı, o, insanın yaddaĢında baĢqa dövrləri, baĢqa iĢığı – xristian sivilizasiyasının iĢığından daha qədim bir iĢığı oyadır. Ola bilsin ki, bu adın, hər Ģeyi qəbul etmək kimi bütpərəst xasiyyətə malik Lina Qrouvla da müəyyən əlaqəsi var. Onun öz uĢağını doğmaq arzusu ilə... axı o bu uĢağa, onun, bir növ, bic olmasına görə heç bir xəcalət hissi keçirmir, zamanın mütləq buyruğunu yerinə yetirir, bilir ki, ata gec-tez tapılacaq. Özünə gəldikdə isə, bu ata ona o qədər də lazım deyil, yəni, o öz evi, uĢağının atası barədə Yupiterdən hamilə qalan qadınlar qədər narahatçılıq keçirir. Ona bircə Ģey lazımdı: uĢağı doğulsun. Yalnız bu onun üçün əhəmiyyət kəsb edir, sivilizasiyanın bu iĢığı, bu bərqi bizimkindən xeyli qədimdi. Sual: “Emili üçün qızılgül” hekayəsi baĢdan-ayağa uydurmadırmı? Folkner: Bəli. Hər Ģey uydurmadı, artıq demiĢ olduğum səbəbə görə. Əgər yazıçı, bircə dəfə də olsun, kiməsə tanıĢ görünə bilən bir Ģey yazarsa, dərhal etiraz məktubu alar; hələ zənn etsələr ki, onun pulu da var, məhkəməyə verərlər, buna görə də son dərəcə ehtiyatlı olmaq, özün gördüyün, yaxud kiminsə sənə danıĢdığı Ģeylər barədə yazmamaq lazımdı.
VĠRCĠNĠYALILARA MÜRACĠƏT
... Yüz il bundan əvvəl Avraam Linkoln deyib: “Bizim millət yarıquldar, yarıazad yaĢaya bilməz”. Əgər sağ olsaydı, o bu ifadəni bu cür dəyiĢərdi: “Bizim millət, onun azlıq təĢkil edən bir hissəsi: nə az, nə çox – on faizi təkcə zahiri görünüĢünə görə ikinci növ vətəndaĢ hesab olunduğu bir vəziyyətdə yaĢaya bilməz”. Yaxud ona nisbətən daha az görkəmli Ģəxsiyyət bunu
40 3 belə ifadə edərdi: nə bizim ölkəmiz, nə də istənilən baĢqa bir ölkə və ya cəmiyyət əhalinin on faizinin tam özbaĢınalıq səbəbindən hələ də assimilyasiya olunmadığı bir vəziyyətdə dinc yaĢaya bilməz. Əgər beĢ min nəfər əhalisi olan bir Ģəhərin küçələrində beĢ yüz azğın at dolaĢarsa, o da eynilə, dinc yaĢaya bilməz, yaxud, deyək ki, beĢ min itdən və beĢ yüz əhliləĢdirilməmiĢ piĢikdən – ya da əksinə – ibarət olan bir icma dinc yanaĢı yaĢaya bilməz. Dinc yaĢamaq üçün əhali eynicinsli: ya hamı birinci, ya da hamı ikincidərəcəli vətəndaĢ olmalıdı; ya hamısı insan, ya hamısı at, ya hamısı piĢik, ya da hamısı it olmalıdı. Deyirlər ki, zənci hələ yalnız ikincidərəcəli vətəndaĢlığa qadirdi, onun faciəsi bundadı ki, o, bərabərliyə yalnız damarlarında olan ağ qanın nisbətinə uyğun dərəcədə qadirdi. Hətta belədirsə, yenə də ikincidərəcəli vətəndaĢ problemi mövcud olaraq qalır. Hətta zəncilərin özləri ikincidərəcəli vətəndaĢ rolunda qalmaları ilə razılaĢsalar belə, bu problem həll edilməyəcək. Onlar buna razılaĢdıqları halda da hakimiyyət əhalinin yalnız 90 faizini birləĢdirmiĢ olardı. Və bu cür 90 faizlik birlik Ģəraitində biz bizə düĢmən kəsilən, lap elə öz düĢmənçiliyi əsasında bizə qarĢı birləĢən bir dünya ilə toqquĢmuĢ olardıq, yenə də yaĢamağa ümid edərdik! Amma biz bizə düĢmən kəsilən 10 faizə qarĢı 90 faiz də toplaya bilmərik, çünki düĢmən dünya həmiĢə bizdən güclü olacaq, çünki məsuliyyətdən məhrum edilmiĢ 10 faiz vətəndaĢın yaĢama problemi bizim gücümüzü sorur və əlimizdən alır. <...>
GƏNC YAZIÇILAR MÜRACĠƏT
yığılıb qalanları tez bir zamanda ifadə etməyə çalıĢır, gənc müəllifləri, ondan sonra yazmağa baĢlayanları oxumur – bəlkə də, bunun səbəbi eynilə sprinteri, yaxud stayeri idarə edən motivlərdi: onların arxadan gələnlərə, hətta yanaĢı qaçanlara dönüb baxmağa vaxtı olmur, onlar yalnız qabağa baxırlar. Hər halda, mənim baĢıma bu gəlib, iyirmi il ərzində müasir yazıçıları, demək olar ki, oxumamıĢam. Buna görə də lap bu yaxınlarda müasir ədəbiyyatı oxumağa baĢlayarkən, mənim ona yanaĢma tərzimə təkcə məlumatsızlıq deyil, həm də bir növ səmimilik, önyarğılardan azad Ģəxsi rəy, maraq adlandırıla biləcək yeni baxıĢ xas idi. Eyni zamanda, oxuduğum ilk hekayə məndə elə bir təsəvvür oyatdı ki, bu, sonralar da inadla təkrar olundu və onun əsasında ümumi bir nəticə çıxarmağı özümə rəva bilirəm. Yəni bizim mədəniyyətin müasir durumu – mən məhz bunu müəyyən etməyə çalıĢırdım – gənc yazıçını elə yazmağa məcbur edir ki, elə bil, onun üçün, ümumiyyətlə, insanlıq mövcud deyil. Onun personajları adi insan əzab-əziyyəti və həyəcanları
40 4 ilə yaĢamır, mübarizə aparmırlar, halbuki bizim öz iĢinin ustaları olan sələflərimiz – bu peĢəni öyrəndiyimiz ustad yazıçılar məhz belə eləyirdi, onlar bir legiondu: Dikkens, Fildinq, Tekkerey, Konrad, Tven, Smollet, Hotorn, Melvill, Ceyms... Onların yaratdıqları personajlar varlığı tükənməz və inadkar insan optimizminin təsdiqi olan adi insan əzab-əziyyəti və həyəcanları ilə doğulub, bəslənib. Bu kiĢilər və qadınlar, hətta ikrah hissi doğuran hərəkətlərə yol verəndə, adam öldürəndə, soyğunçuluq və satqınlıq edəndə belə onları yaradanların özləri kimi aydın və doğmadılar, çünki onlarda həmin adi insan ehtirasları, ümidləri və qorxuları görünür. Bu hissləri təĢkilat, yaxud məcburiyyət boğmayıb, onlar bütün insanlığın əzab-əziyyət və həyəcanlarını yalnız qorxu-ürküsüz deyil, həm də həvəslə, məmnunluqla və ziyan çəkməkdən qorxmadan qəbul ediblər. Zira onların baĢına gələ biləcək ən pis Ģey baĢlarına yalnız baĢqa birisinin baĢından, dirsək və yaxud dizlərinə baĢqa birisinin dirsək və ya dizindən dəyəcək zərbə ola bilər. Bu adi insan əzab-əziyyəti və həyəcanları içərisində yaĢayarkən onlar müxtəlif baxıĢları deyil, mənəvi prinsipləri qəbul edir, onlara hörmətlə yanaĢırlar və həqiqət onlar üçün birdi, kiminsə ona hansı nöqteyi-nəzərdən baxmasından asılı deyil, nəsə dəyiĢilməz bir xassə, təzahürdü: yəni əgər bu həqiqəti qəbul etməsəniz, yaxud ona, ən azı, hörmətlə yanaĢmasanız, o, sadəcə beyninizi dağıda bilər. Müasir yazıçıların personajları, bir qayda olaraq, təkcə insanlardan uzaq deyil, həm də əsl təcrid Ģəraitində yaĢayırlar; bütün insan qəlblərinin əzab-əziyyət və ümidlərinə nüfuz edən milyon-milyon digər insanlarla birlikdə deyil, bir neçə sadə, aydın həqiqət və mənəvi prinsipin mövcud olduğu dünyada deyil, vakuumda, özlərinin seçmədikləri faktlarla birlikdə yaĢayırlar və tərsinə çevirilmiĢ qədəh altına salınan milçək kimi, bu faktlardan heç cür qaça, qurtula bilmirlər. Bir daha təkrar edirəm: mən indiki nəslin bütün kitablarını oxumamıĢam; hələlik buna vaxtım olmayıb. Buna görə də yalnız bildiyim kitablar haqqında danıĢacam. Selincerin “Çovdarlıqda uçurumdan qoruyan”ını xatırlayıram, mən bu kitabı ən yaxĢı kitab hesab edirəm, bəlkə də ona görə ki, o, indi mənim burda deməyə çalıĢdığım Ģeyi tam ifadə edir, bu kitab gələcəkdə bir çoxlarından ağıllı və zərif olacaq, olmalı olan, sevən (o özü “instinktiv” deməzdi, çünki bəlkə də, Allahın ona bəxĢ etdiyi bu keyfiyyətə malik olduğundan xəbərsizdi), insanları sevən və insanlığın bir hissəsi olmaq, insanlığa qarıĢmaq istəyən, insan cinsi ilə birləĢməyə çalıĢan və bunda uğursuzluğa düçar olan yeniyetmə bir oğlandan bəhs edir. Mənə görə, onun faciəsi bunda deyil ki, insanlığın onu qəbul etməsi üçün özünün də hesab etdiyi kimi, dözümü və cəsarəti çatmır. Onun faciəsi bundadı ki, o, insan cinsi ilə birləĢməyə cəhd edəndə insanlıq orda olmadı. Buna görə də ona Ģiddətli bir yalqızlıq içərisində, milçək kimi altında qaldığı qədəhin divarları arasında qeyzlə vızıldamaqdan – özü dayanana, yaxud da özünü məhv edənə qədər vızıldamaqdan savayı heç nə qalmır. Burada adamın yadına dərhal baĢqa bir yeniyetmə, indi artıq xeyli yaĢa dolmuĢ gənc insanların atası ola biləcək Hek Finn düĢür. Amma Hek yalnız
40 5 öz boyunun qısalığı ilə mübarizə aparır, bunu isə zaman düzəldəcək, vaxtı gələndə o da əvvəllər münaqiĢədə olduğu adamlarla eyni boyda olacaq. Axı böyük dünyasının ona vura biləcəyi zərər yalnız burnunun yüngülcə əzilməsindən ibarətdi. Ġnsanlıq, insan cinsi onu qəbul etməyə hazır idi və qəbul etdi də, ondan yalnız bir Ģey – böyümək tələb olunurdu. Mənim fikrimcə, gənc yazıçıların problemi məhz bundadı. Və təkcə onların deyil, bizim hamımızın qarĢısında insan qəlbini xilas etmək, ayğırları, donuzları yaxud öküzləri axtaladıqları kimi onu axtalamalarına imkan verməmək, hələ vaxt var ikən və insan deyilən məxluqda insanlıq hələ yox olmamıĢkən fərdiliyi simasızlaĢmaqdan xilas etmək vəzifəsi durur. Axı insanlığı yazıçıdan, Ģairdən, sənətkardan savayı kim xilas edə bilər, onlardan çox kim insanlığın itirilməsindən qorxmalıdı?! Zira insanlıq yaradıcılığın qaynar qanıdı. <...> Otuz üçüncü məĢğələ. 8 may 1958 Sual: Məncə, ov sizin üçün dərin məna kəsb edir. Bilirəm ki, uĢaqlıqda çoxlu ov eləmisiniz. Ov sizin üçün nə deməkdir? Folkner: Mənim üçün ov eləmək məqsədə çatmaq rəmzidir. Ġnsan həyatının böyük bir hissəsi hansısa məqsədə çatmaq cəhdindən ibarətdir. Bu mənada ki, həyatın yeganə alternativi hərəkətsizlik, yəni ölümdü. Ov eləmək, neçə ki insan sağdı, onun təbii halını təĢkil edən təqib rəmzidi; və bunu yaxĢı bələd olduğum, mənə dramatik görünən vasitələrin köməyi ilə ifadə etməyə çalıĢmıĢam 55 . BaĢ qəhrəman hökmən ayı deyil, istənilən kəs ola bilərdi. Mən, sadəcə, insan yaĢamı üçün təbii, normal bir hadisəni mənə tanıĢ və maraqlı olan vasitələrlə, ona heç bir rəmzi məna vermək niyyətində olmadan nəql etmiĢəm. Burada, sadəcə olaraq, bir uĢaq haqqında, onun böyüklərin dünyasına uyğunlaĢmasının zəruriliyindən, qaçılmazlığından danıĢmıĢam. Onun bunu necə eləyəcəyindən, böyüklərin dünyasına uyğunlaĢmağa can atarkən buna tab gətirib- gətirməyəcəyindən, məhv olub-olmayacağından və yaxud boyunun qısa olmasına baxmayaraq, gücü çatdığı dərəcədə ona uyğunlaĢacağından söz açmıĢam. ÇalıĢmıĢam ki, o, bunları hökmən baĢa düĢsün: ovu təkcə təqib etmək deyil, həm də onu yaxalamaq lazımdı, sonra isə ona acımaq və onu öldürməmək, sadəcə, tutmaq, əllə toxunmaq və buraxmaq lazımdı. Çünki onda sabah yenidən təqibə baĢlamaq olar. Əgər yaxaladığını öldürsən, hər Ģey korlanacaq, məhv olacaq. Bəzən mənə elə gəlir ki, ələ keçirməyə çalıĢdığını məhv etməmək qabiliyyəti insanın baĢlıca ləyaqətidi, hər halda, əsas sevinc bundadı. Ələ keçirəcəyin ov, qənimət yox, təqibin, məqsədə can atmağın özü əhəmiyyətlidi. <...>
55
ö hbət Folknerin “Ayı ” povestindən gedir 40 6 Sual: Bizə müəyyən qrammatik qaydalara əməl etməyi, durğu iĢarələrini yerində qoymağı, ifadələri düzgün qurmağı öyrədirlər. Hesab edirsinizmi ki, bu qaydalara riayət etmək yazıçını hansı dərəcədəsə sıxır, onun üslubunu məhdudlaĢdırır? Folkner: Yox, mən elə fikirləĢmirəm. Bəlkə də, onun yalnız eksperiment imkanlarını məhdudlaĢdırır?! Mənə elə gəlir ki, istənilən dil bütün dövrlərdə canlı olaraq qalmalıdı, yəni həmiĢə inkiĢaf etməlidir, qrammatika və punktuasiya da dilin inkiĢafında iĢtirak edir. Köhnə üsulların daha yaxĢı olub-olmadığını, yaxud bəlkə də, onları dəyiĢmək lazım gəldiyini eksperiment vasitəsilə müəyyən edə bilirsən. Mən deməzdim ki, bu, yazıçı üslubunu nədəsə məhdudlaĢdırır, çünki üslub – dilin daim dəyiĢən, cari vəziyyətidi. Ümumiyyətlə, həyatda hər Ģey hərəkətdə olduğu kimi, üslub da hərəkətdə olmalıdı. Əgər üslub yerində donub-qalarsa, ölər, yalnız ritorika qalar. Üslub yazıçının demək istədiklərinə uyğun olaraq dəyiĢməlidi. Onun demək istədiyi Ģey faktiki olaraq üslubu müəyyən edir. <...>
Folkner: Ġbrahimin tarixçəsi. Bu tarixçədə hər Ģey mənim xoĢuma gəlir. Maraqlıdı ki, ozamakkı əclaflar və fırıldaqçılar özlərini tamamilə bugünkü insanlar kimi aparırlar. Sual: “Kənd” romanında adamda simpatiya oyada biləcək bir personaja da rast gəlmədim. Onların hər biri bu və ya baĢqa səbəb üzündən digərinə qarĢı qəzəblidir. Bu, insanlar üçün tipik haldırmı? Folkner: “Kənd” romanının qəhrəmanları üçün tipikdi. Ümumiyyətlə, onlar yazıq adamlardı. Ancaq yazıçı adamları ittiham edə bilməz, o, bütün insanlara qarĢı mərhəmət hissi duymalıdı, əks təqdirdə pis yazıçıdı. Bunlar, əlbəttə, xoĢ adamlar deyil, mən özüm də onlarla münasibətdə olmaq istəməzdim, ancaq hər halda, məni onların da nə elədikləri, niyə elədikləri maraqlandırır. Axı onlar da insandılar və bütün adamlar kimi öz həyati məsələlərini həll etməyə çalıĢırlar. Sual: Sizin həyat konsepsiyanız nikbindirmi? Folkner: Bəli. Sual: Amma fərdə münasibətdə yox? Folkner: Fərd o qədər də çox Ģey deyil, bir ovuc küldü; insan yer üzərində uzun yaĢamır; amma onun arzuları, ona bənzər insanlar qalır. Nə qədər ki yer üzərində insanlar yaĢayacaq, onların arasında həmiĢə yeni Bax, yeni ġekspir olacaq adam tapılacaq.
40 7
M Ü N D Ə R Ġ C A T
Uilyam Folkner və onun Yoknapatofa saqası ....................................
Avqust iĢığı ................................................................................
Ġki əsgər....................................................................................... Quraq sentyabr............................................................................ Emili üçün qızılgül....................................................................... O gün Ģər qarıĢanda...................................................................
Nitq və müsahibələr: U. Folknerin Nobel nitqi.................. Cin Staynla müsahibə................................................................. Folkner Virciniya Universitetində..............................................
40 8
Yüklə 4,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|