Unudulan tarix dəyişdirilən adlar
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
206 birinə keçmələri söylənilir. Bunu Xəzərdə cövlan edən kazak soyğunçularının və 943-944-cü illərdə basqınçı rusların Azərbaycana yürüşü zamanı Xəzərə, Xəzərdən Kürə keçərək Bərdəni işğal etmələri barədə də demək olar. Şübhəsiz, yerli əhali tatarlar, noqaylar da Volqa-Don suayrıcının üstünlüklərindən istifadə edə bilirdilər. Çox-çox əvvəllərdən isə tarixin mürgülü köksündə "Türk Or" yəni Türk Xəndəyi deyə yarımnəşəli, yarımpeşman bir xatirə yaşayırdı. Həqiqətən belədir. Or xəndək, qanov deməkdir. (müqayisə edək Or Kapı Perekopun əvvəlki adı - qala dərin, enli xəndəklə əhatələnmişdi. Daha doğrusu, Kırımın başlanğıcında qapı- sında xəndəklə əhatələnmiş Or Kapı qalası dururdu; bir də Or çayı və üzərində Orsk şəhərinin adı). Osmanlı dövləti Rusların Kazan və Astarxanı istila etməsilə bu torpaqların itirilməsini sinirə bilmirdi. 1565-ci ildə Kırım xanı İvan Qroznıya yazırdı ki, Astarxan və Kazandan əlini çək, yoxsa biz daha dostluq saxlaya bilmərik. Osmanlı dövləti də bu "əliuzunluq" qarşısında narahat görünürdü. Sultan Süleymanın varisi II Səlim 1569-cu ildə xüsusi yürüş planı hazırladı. Astarxanı azad etmək üçün Qasım paşanın rəhbərliyi altında türk ordusu hərəkətə keçməkdə idi. Məqsəd aydın idi: Don çayı ilə Volqanı birləşdirən xəndək qazmaq, bununla Volqada itirilmiş hüquqları qaytarmaq Qasım paşanın rəhbərliyi altında türk ordusu hərəkətə keçməkdə idi. 17 minlik qoşun Kafa limanına çıxdı. Qasım paşa bu qüvvələr vasitəsilə çaylararası torpaqda xəndək qazdırmalı, bu yolla Astarxanla güclü əlaqə yaratmalı idi. 50 minlik atlı ilə də Kırım xanı türk qoşununa qoşuldu. Avqustun 15-də kanalın qazılmasına başlandı. Sentyabrın 15-də artıq kanalın qazılmasında 30 min işçi çalışırdı 458 . Türk hərbi birləşmələri Volqa ilə Don çayını birləşdirən bu kanalı 3 aya qazmışdı. Lakin narazılıq artırdı, özünü göstərməkdə olan qış soyuğu əsil xof yaratmışdı, əsgərlər kazakların basqınlarından bezmişdilər. Əsir rus Semyon Maltsovun qeydləri çox maraqlıdır. Cəzana gələn türklər deyinərək: bütün məmləkəti gətirib bura çıxarsanız belə bu işi bitirmək olmaz, deyə əllərini işdən soyutdular. Get-gedə qoşunda hərc-mərclik düşür, üsyan alovları hər yanı bürüyür. Kazaklara da elə bu lazım idi; hər tərəfdən bu başıpozuq guruhun üstünə tökülürlər. Qoşunun komandanri Qasım Paşa canının qorxusundan düz Tamana qədər qaçır. Odur ki, 5-10 günlük işi qalan kanalın çəkilişi bitmədən yarımçıq qalır. Rus tarixi Türk Xəndəyini inkar edə bilməsə də həqiqəti şübhələrə bürüməkdədir. Lakin həqiqətən işartıları çox güclüydü, sönən deyil. Rus dövlətinin səlahiyyətli səfiri məşhur Novosiltsov türklərin çəkilib getməsindən az sonra İstanbula yollanarkən bu yerlərdən keçmiş, hətta torpaq qazmaq üçün gətirilmiş minlərlə atılıb qalmış bel, külüng, balta görür. Səfir bu yürüş haqqında qiymətli məlumatlar verir 459 . 458 Sadık Bilge. Osmanlı devleti ve Kafkasya, İstanbul, 2005, s.55 459 Бернштейн-Коган. Волга-Дон, Изд. АН СССР, 1954, с.24 207 Rusiyanı cənuba doğru da genişləndirmək istəyən Pyotr bu torpaqları gəzərkən yarımçıq buraxılmış kanal onu bərk düşüncəyə çəkir. Coşqun temperamentli, dəlisov gənc çar bu işə girişməkdədir. Türklərin 100-130 il bundan əvvəl qazdığı bu xəndək onu vəcdə gətirir: İşi bitirmək lazımdır. Azak dənizinə yürüşlərin uğurlu gedişində о xarici mütəxəssisləri bura cəlb etdi. 1697-ci ildə ingilislərin rəhbərliyi ilə işə başlandı. İşçi qüvvəsini Azov yürüşündə əsir düşən türklər (istər əsgəri qüvvə, istərsə də Azov boyu türk əhali) və sənədlərdən məlum olduğu kimi bura qovulan işçilər İnsar, Arzamas, Kasım, Nijni -Novqorod və Aşağı Volqa şəhərlərindən olan 20-35 min tatarlar təşkil edirdi. Onlar "lopatniki" (bellə işləyənlər) adlanırdı. Çox-çox sonra belə onlar bu adla qeyd olunurdu. İş ağır idi. XIX əsrin lap axırlarında belə həmin xəndəkdən insan skeleti çıxırdı. Pyotr Baltik sahilləri üstündə davaya girişmişdi. 1701-ci ildə Volqa-Don kanalında işi dayandırmaq əmrini verdi. 1711-ci ildə isə Purut sülhü nəticəsində Azov və Don ağzı torpaqları itirən Rusiyanın bu yerlərdən əli çıxdı. Yarımçıq buraxılmış bu kanallar hər zaman səyyahların, tarixçilərin marağına səbəb olmuşdur; 1826-cı ildə kanalın qalıqlarına baxan yol mühəndisi Kraft yazırdı ki, iki böyük kanal görünür: yuxarı xəndək Türk kanalı adlanır. Onun eni 22 m dərinliyi 8 metrdir. Aşağı xəndək Pyotrun başlatdığı kanaldır, dərinliyi 7 metrdir. Türk kanalı düzgün çəkilmiş, aşağıdakı Pyotr xəndəyinə nisbətən yaxşı qalmışdır. Ondan 130 il əvvəl çəkilsə də XX əsrin başlanğıcında Yol-nəqliyyat nazirliyinin baş mühəndisi Moquçiy kanallara baxmış, Türk xəndəyini 8 m dərinlikdə, Pyotr xəndəyinin isə uçurulduğunu, yamaclarının sürüşdüyünü, dibinin də dayazlaşdığını xəbər verməkdədir. Kanal yalnız 1948-1952-ci illərdə çəkildi. "Türk xəndəyi" deyə "bismillahla" başlayan böyük iş bərpa olundu da demək olar. O, Sarı Su çayı vadisindən keçib Ergeney təpələrinin ətəyi ilə uzanıb gedir. Volqanın suları Kalaç şəhərində (kalaç-kalaca "qalaca, kiçik qala" türk sözündəndir) Don çayına qovuşur. Kanalın ümumi uzunluğu 101 km-dir. Onun 45 km-i, təxminən çay və su ambarlarından keçir. UFA. ÖFÖ Müasir Başqurdıstanın paytaxtı. Yerli xalq öz şəhərlərinə Öfö deyir. Şəhər Ufa "Öfö" çayının (başqurdlar bu çayı da Qara İdel (idil, itil "çay") adlandırırlar; Ak İdel və Dema çaylarının üstündə yerləşir) Ufa torpağı Başqurd xalqının böyük Min qəbiləsinə mənsub idi. Başqa tayfalara nisbətən Min tayfası güclü, böyük tayfa olmuşdur. Odur ki, bu tayfadan Başqurdıstanda çoxlu yer adları Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|