219
Şəhər istila olunduqdan sonra ilk vaxtlar Yavlutorsk adlanırdısa da, 1639-
cu ildən adı russayağı-Yalutorovsk olmuşdur. Bu zamana kimi türk hərb qalası
Yavlu Tura Sibir tatarlarının möhkəm keşikçi məntəqəsi idi. Qalanın adı yaba
“yava", yaman, vəhşi, davakar mənaları ilə bağlıdır. Tarixdə Yabqu хаn şəxs adı
(bulqar xanı) məlumdur
490
Yablak Xaqan Orxon-Yenisey abidələrində tarixi
şəxsiyyət adı kimi qeyd olunmuşdur. Mahmud Kaşqari "Divan"ında adın möhkəm,
bərk mənası göstərilmişdir. (III c s.44) Yabğu qədim türklərdə yüksək hakim titulu
bildirən söz kimi işlənmişdir; bir şöhrət ünvanı olaraq miladdan öncə 209-cu ildə
hunlarda görünmüşdür. Belə ki, Ak Hun hökmdarı Qaramanın şərəf ünvanı Yabğu
olmuşdu
491
.
"Yabğu və ya şad" ordu komandanı, sərkərdə ünvanı
492
. Deyə
Abdulkadir Donuk göstərir. Qalanın adında iştirak edən "tura" sözü ilə duracaq,
düşərgə; şəhər, hərbi qala - Sibir ölkələrində şəhər adlarına qoşulan söz; Sibir
tatarları hal-hazırda Tomsk şəhərinə Tom Tura, Tümen şəhərinə Tömən Tura,
İşim-İşim Tura, Omsk-Om Tura və s. adlarıdırırlar.
Şəhərin Yalutorovsk müasir adı rus orfoqrafiyasına uyğun olaraq
yaradılmışdır.
Bu torpaqlar XVII əsrin II yarısında yeni köçürülmələrə məs-
kunlaşdırılsa da, Sibirin əməli surətdə fəthi işi yalnız I Pyotrun istilaçılıq xəttinin
həyata keçirilməsilə sürətlənir. Pyotr özünün hərbi yenidənqurma tədbirlərində
arxalandığı və başdan-başa xəzinə saydığı Sibirin zəngin təbiətinə ciddi fikir
verirdi. Burada da imperiyanı içəridən ac qurd kimi yeyən rüşvət və xəzinə
oğurluğu baş alıb gedirdi. Rüşvəti alanlar isə dövlət məmurları, onun seçib bu
vəzifəyə etimad edib göndərdiyi adamlar idi. Hətta yeni-yeni istila olunmaqda olan
Sibirin qubernatoru knyaz Qaqarinin xəzinə oğurluğunun üstü açıldıqda çar onu
edam etdirdi. Qeyd: bədbəxt knyazın nəşi 8 ay dardan asılı qaldı, çar bununla
hakimlərin rüşvət almalarını qorxutmaqla qadağan edəcəyini düşünürdü. Pyotrun
tarixini yüksək bir məharətlə yazan səriştəli şair Puşkin əbəs yerə "Pyotr ölkəni
barbarlıqdan qurtarmaqdan ötrü barbar vasitələrdən də istifadə edirdi" deməmişdi
Yalutorovsk (Yavlu Tura) uzun müddət çar Rusiyasının sürgün yeri
olmuşdur. Hazırda hələ də Sibir türkləri Yalutorovsk şəhərini Yavlu tora
adlandırırlar.
490
Баскаков Н.А. Тюркская лексика в «Слове о полку Игореве», М., Наука, 1985, с.30,
45, 56
491
Dr. Yusuf Gedikli. Hun türkcesi üzerine araşdırma ve incelemeler, "YOM", 8/2007, s.16
492
Abdulkadir Donuk. Eski türk devletlerinde idari-askeri ünvan ve terimler, İstanbul, 1988,
s.48
220
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT
1.
Abdulkadır Donuk. Eski türk devletlerinde idari-askeri ünvan ve
terimler, İstanbul, 1988
2.
Ahmed Turan. Trakya ve Doğu Anadoluda köy adları, Türk Dünyası
Araşdırmaları, 1991, №71
3.
Ahmed Caferoğlu. Turk kavimleri, İstanbul, Enderun kitabevi, 1992
4.
Axundov A. Torpağın köksündə tarixin izləri, Bakı, 1983
5.
ASE - Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, Bakı, 1976-1987.
6.
Azərbaycanın inzibati-ərazi bölgüsü, Bakı, 1977
7.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, (iki cilddə), I с Bakı,
2004
8.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu, Bakı, Nurlar,
2008.
9.
Baron J. Hammer. Büyük Osmanlı tarihi, (on cilddə), Üç Dal, İstanbul,
1989-1992.
10.
Bayramov İbrahim. Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri,
Bakı, Elm, 2002
11.
Böyük bəy Rəsuloğlu. Cənubi Azərbaycanda türk ləhcələri. - Yeni
Türkiye, 2002/1.
12.
Büyük İslam Tarihi (on üç cilddə), İstanbul, Çağ yayımı, 1992-1993.
13.
Ermənistan azərbaycanlılarının tarixi coğrafiyası. Bakı, Gənclik,
1995.
14.
Evliya Çelebi. Seyahetnamesi, İstanbul, Üç Dal neşriy., 1966.
15. Eyvazova Roza. Əfqanıstan Demokratik Respublikası ərazisində bir
sıra toponimlər haqqında, AOP-Azərbaycan Onomastikası Problemləri, II, 1988.
16. Əliyev Şirbəy. Xəzər dənizi tarixi xəritələrdə, Bakı, Elm, 1973.
17. Əsədov F., Kərimova S. Çarizmi Azərbaycana gətirənlər, Bakı,
Gənclik, 1993.
18.Əsgərov Nəbi. Qıpçaq etnonimi areal türk onomastikasında, -
Azərbaycan Dilçiliyi problemləri, Bakı, 2001/5.
19.
Fahrettin Kırzıoğlu. Osmanlıların Kafkas ellerinin fethi (1451-1590),
Ankara, 1998.
20.
Hacıyeva Qalibə. Şərqi Azərbaycan ostanının toponimləri, Bakı,
2000.
21.
İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1988-2006.
22.
İsmayıl Berkok. Tarihte Kafkasya, İstanbul, 1958.
23.
M.Sadık Bilge. Osmanlı devleti ve Kafkasya, İstanbul, Eren, 2005.
24.
Mahmud Kaşqarlı. Divani Lüğatit-türk (çeviren: Besim Atalay), I c
Ankara, 1992.
25 Mehmet Eröz. Atatürk. Milliyyətçilik. Doğu Anadolu, İstanbul, 1987.
221
26.
Moğolistandaki türk anıtları. Ankara, 2001.
27.
Nizami Cəfərov. Turk dünyası: xaos və kosmos, Bakı, 1998.
28.
Pars Tuğlaçı. Osmanlı şehirleri, İstanbul, 1985.
29.
Ramazan
Özey.
Sibirya
Türk
yurtlarından
esintiler.
Yeni Türkiye (Türkoloji araşdırmalar), 2002, № 1.
30.
Rəfiq Özdək. Türkün qızıl kitabı, Bakı,Yazıçı, 1993.
31.
Süleyman Kocabaş. Çarlık Rusiyasının Azak denizi mücadilesi. - TD
Tarih Dergisi. 1992, № 66.
32.
Şahbazov İ. Coğrafi adların xəritəsi, - "Elm və həyat", 1979, № 1.
33.
Türklər (ansiklopediya), XII c, Ankara, 2002.
34.
Yılmaz Öztuna. Büyük Osmanlı tarihi, istanbul, Ötügen neşr., 1994,
V с
35.
Yəqubi Əsəd. Cənubi Azərbaycan toponimləri haqqında, Azərbaycan
Onomastikası konfransı materialları, Bakı, 1986.
36.Yusuf Gedikli. Hun türkcesi üzerine araşdirma ve incelemeler. - YOM.
2007/8.
RUS DİLİNDƏ
37.
Алишев С.Х. Казань и Москва, Казань, 1995.
38.
Артамонов М.И. История Хазар, С.-Пб., 2001.
39.
Атанийазов С. Словарь туркменских этнотопоиимов, Ашхабат,
Ылым, 1988.
40.
Ашурков В.Н. Страницы Тульской старины, Тула, 1988.
41.
Бардадым В. Этюды о прошлом и настоящем Краснодара,
Краснодар, 1978.
42.
Баскаков Н.А. Тюркская лексика в «Слове о полку Игореве», М.,
Наука, 1985.
43.
Баскаков Н.А. Русские фамилии тюркского происхождение, Баку,
1992.
44.
Беликов Герман. Дорога из минувшего, Ставропол, 1991.
45.
Бескровный 71.Г. Русская армия и флот XVIII веке, М., 1958.
46.
Баптгордостан. Краткая Энциклопедия, Уфа, 1997
47.
БСЭ - Большая Советская Энциклопедия (в 30-ти томах), М.,
1969-1978.
48.
Валеев Б.В. О топонимах Сибирских татар. - Советская
тюркология, 1989, № 2.
49.
Вернадский Г. Два подвига св. Александра Невского. - «Наш
Современник», 1992, №3.
222
50.
Географическая среда и географические название, М, 1974.
51.
Горбаневский М.В. В мире имен и названий, М., Знание. 1983.
52.
Города Воронежской области, Воронеж, 1978.
53.Города и районы Ростовской области, Ростов-на-Дону, 1987
54.
Города и села Мордовии, Саранск, 1977.
55.
Город у Красного Яра, Красноярск, 1981.
56.
Грачев В.И., Решетняк Н.И. Батайск, Ростов-на Дону, 1981.
57.
Греков И.Б. Восточная Европа и упадок Золотой Орды, М., 1975.
58.
Гумилев Л.Н. Древняя Русь и Великая Степь, М., Мысль, 1989.
59.
Дмитрий Коновалов. Рязанские истории, Моск. Раб., 1990.
60.
Древнетюркский словарь, Лен., Наука, 1969.
61.
Дрон И.В. Является ли Кишинеу латинизмом или тюркизмом. -
Советская тюркология, 1989, № 1.
62.
Загоровский В.П. Историческая топонимика Воронежского края,
Воронеж, 1973.
63.
Игорь Смольников. Путешествие Пушкина в Оренбургский край,
М., Мысль, 1991.
64.
История города Кирова, Киров, 1974.
65.
История новых городов Узбекистана, Ташкент, 1976.
66.
Источниковедение исследования по истории Кубани, Краснодар,
1975.
67.
Карамзин Н.М. История Государства Российского (в 4-х книгах),
М., Рипол-классик, 1998.
68.
Катанов В. Орловские были, Тула, 1989.
69.
Кавказский етнографический сборник, ч. 4., М., 1969.
70.
Кизилов Ю.А. Земли и народы России 13-15 вв., М., 1984.
71.
Кламвоцкий Е. Белореченск. Краснодар, 1981.
72.
КГЭ - Краткая Географическая Энциклопедия (в трех томах), М.,
1961.
73.
Кругликова К.Т. Анапа 2500 лет, Краснодар, 1987.
74.
Лев Успенский. Слова о словах. Имя дома твоего, Лен., 1974.
Летопись юрода Орла (1566-1974), Тула, 1980.
76. Любомиров
П.Г.
Очерки
истории
Нижегородского
ополчения, М., 1939.
77.
Малов СЕ. Памятники древпетюркской писменности, М-Л., 1951.
78.
Маложавенко B.C. От Иван-озеро до Азовского моря, М,
Профиздат, 1982.
79.
Мансуров В.М. История нашего края, Вятка, 1969.
80.
Мельхеев М.Н. Географические названия Восточной Сибирии,
1969.
81.
Меигес К.Г. Восточные элементы в «Слове о полку Игореве»,
223
Лен., Наука, 1979.
82.
Москва - Энциклопедия. М., 1980.
83.
Миндубаев Ж.Б. Город на Венце, Саратов, 1990.
84.
Молчанова О.Т. Топонимический словарь Горного Алтая, 1979.
85.
Никонов Краткий топонимический словарь, М., Мысль,
1966.
86.
Ольжас Сулейменов. Азия, Алма-Ата, Жалын, 1989.
87.
Орудина Л.Г. У порога синих гор, Ставропол, 1983.
88.
Очерки по истории Волгоградская края, Волгоград, 1974.
89.
Очерки по истории Арзамаса, Горкий, 1981.
90.
Памятные записки А.В. Храповицкого, статс-секретаря
императрицы Екатерина И, М., 1990.
91.
Подмосковье. Памятные места в истории русской культуры 14-
19 веков, М., 1955.
92.
Польская Е., Розенфельд В. Ессентукские встречи, Ставропол,
1984.
93.
Рудых В.М. Город Братск, Иркутск, 1972.
94.
Семипалатинск. Алма-Ата, Наука, 1984.
95.
СЕС - Советский Энциклопедический Словарь, М., 1987.
96.
СИЭ-Советская Историческая Энциклопедия (в шестнадцати
томах) 1961-1976.
97.
Смирнов А.П.Волжские булгары, М., 1951.
98.
Страницы истории города Курска, Воронеж, 1981.
99.
Суперанская А.В. Имя через века и страны, М., Наука, 1990.
100. Татарская АР Административно-территериальное деление,
Казань. 1966.
101.
ТЭС - Татарский энциклопедический словарь, Казань, 1999.
102.
Тюркологический сборник 1972. М., Наука, 1973.
103. Фасмер
Макс.
Этимологический
словарь
русского
языка (в четырех томах), М., Прогресс, 1986-1987.
104. Хан Гирей. Записки о Черкесии, Нальчик, «Ельбрус», 1978.
105. Хаяли Р.И. Крымско-татарский народ: без права на родину,
Симферопол, Доля, 2006.
106.
Хроника событий, Киров, 1974.
107.
Усманов А.Н. Добровольное присоединение Башкирии к
Русскому Государству, Уфа, 1982.
108.
Шипова Е.Н. Словарь тюркизмов в русском языке, Алма-Ата,
1976.
109.
Энциклопедический Словарь (Издатели: Брокгауз Ф.А. и Ефрон
И.А.), С-Пет., 1890-1907. т. 1, 2,14, 27, 28, 29, 36, 40, 57,76,81.
224
AD GÖSTƏRİCİSİ
Aba Tura 10-11
Abaza 11-12, 22, 29,183
Açıq Tura 13-14
Ada Kala 14-15
Ağ Baş (Ak Baş) 15-16,172
Ağ Oğlan 225-226
Ahəngəran 125-127
Ak Kirman 17-19,108,115,138
Ak Meçet 19-20
Ak Saka, (Ahiska) 20-22, 53
Ak Su (Ağ Su) 22-24,119, 243
Ak Tura 24-25
Ak Tübə 229, 240, 241, 274
Akhyar (Ak Yar) 7, 25-27, 48, 109,127,156, 213, 268, 304
Ala Buqa 9, 27-29
Altın 21,45,269,270
Anapa (Buqur Qala) 12, 29-32, 99,138, 259
Axta. Axtaçı 32-33, 279
Arzamas 34-35, 86, 283, 290
Astarxan 35-37, 41, 250, 266, 289, 306
Aşlı 37-38
Avaran, Apararı 38-40,130
Azak (Azov) 29, 36, 40-43, 55, 60,130,132,138, 152,170,171
Baba Dağ 43-45, 58
Bakır 45-46
Baksan 59, 221
Balaban 66-67
Balaxana Balaxna 46-48, 86
Balaklava 27, 29, 48-49,103,138, 156, 246, 260
Balik 48, 50-51, 59,177, 250, 307
Batal Paşa 51-52
Batum 53-54
Batı 55-56
Bayandır 39, 56-58
Bazaraq 58-59
Beş Tamak 59-60
Beş tau. Biş Daq 60-61, 95, 183, 276
Bəndər 62-63, 115,138,172
Bilər (Bülər) 64
225
Bityuq Yurt 65-66,141,168, 239
Boz Doğan (Boz Toğan) 39, 68-69
Böyük Çapli 69-70
Bulqar 37, 39, 64, 71-72, 93, 253, 304,159
Buryad 73-74
Bürüxan. Bürüxanovo 74-75
Çaplı. Çəpni 69, 70
Çelebi, Çeleyaba 76-77, 254
Çembar 78-79, 271
Çerdak 71, 79-80
Çikmətala 80-81
Çigirin 82-83
Çirkinli 83-84
Çurubay Nura 84-85
Çul kala 85-87, 217, 219
Çıplaklı 87-89
Dərbənd 89-91
Doğan. Tuqan. 68, 69,169
El tekin 91-92
Enderi 92-93
Esendik 9, 94-95
Əski Kirim 95-97,190, 267
Fryazino kəndləri 98
Gəlincik 30, 99-100
Gərgər 100-101
Göycə 57,101-102,130, 200, 297
Gözləvə 103404,142
Gövhər Kirman 105-106
Hacıbəy 9,106-108,109,155, 274
Hacı Dərə 108-109
Xanev (Kanev) 110-111
Xan Kirman 111-112
Xan Kəndi 112-113
Xan Təpə 113-114
Xatın. Katın 12,114,115-116,190, 220, 295, 305, 284
Xılın 116-117
Xuç 117-118
Jeti Su 119-120
Jeti Saray 121-123
İçki. Eçki Başı 123-124
İdil 71,74,152,292
226
İlek 124-126
İn Kirman 126-128
İrəvan 128-130
İsakçı 130-131
İsker. Kaşlık 133-134
İslam Kermen 132-133
İsmayıl 107,155, 285-288
İtkara 134-135
İqrak 135-136
Kadi köy 136-137
Kafa 5, 95, 97,137-140,142, 156, 267, 290
Kalaç 140-141,168, 291
Kalcik 141-143
Kale Meydan 143-144
Kalıncak 145-146
Kaluqa 146-148
Karakol 120
Kapkay 149-150
Karaçı 150-152, 235
Karakaş 152-153
Kara Su 58,138,176,153-155
Karasu Bazar 156-157
Karaşar 157-158
Kasim ll2, 201-203, 290
Kaşan 159
Kaşar 160-161
Kaşir 161-162
Kazan 13, 14, 47, 81, 86,162-166,201, 220, 232, 289, 296
Kazar 166-168
Kazi Kirman 169-170
Kerç 25, 91,109,138, 170-172,189
Kermencik 19, 93
Keşene 16,172-174
Kolçuq 174-176
Kopıl 77,176-177, 211, 218
Kosa Tur 178-179
Kozluca 179
Köbər 180
Kuban 22, 24, 30, 52, 71, 99, 154,189, 253, 259, 265, 267, 274
Kum (çay, kənd) 61,181, 244
Kurqan 113,119,182-183, 252
227
Kutas 183-184
Külük 185-186
Kursk 187-188
Kıl Burun 25,138,188-190, 297
Qara Bulaq 183,192-194
Qaradonlu 16,194-195
Qaraman (Karaman) 39,195-196, 244, 308
Qaranqu 197-198
QaraYazi 198-200
Qarkin 200-202
Qusar 203-204, 253
Quşçu Baba 204-205
Qıpçaq 39, 66, 205-206, 285
Qızıl Burun 206-207
Qızıl Kurqan 19, 60,136
Qızıl Su 207-208
Qızılca 209-210
Qızıl Yar (Kızıl Yar) 12, 73,118, 127,191, 192,210-211, 297, 303, 304
Lebedyan 211-213
Manqup Qala 213-214
Man Kirman 231, 214-216
Meçet 111,168, 216-217
Mişer 201, 217-218
Muxşa. Moxşa 277, 235, 219-220
Nalaq 9, 220-221
Ocak kala 107,155,169,189, 222-223
Oğurbəyli 223-224
Oğlanqala 225-226
Ompu. От. 140, 227-228, 308
Orenburq 13, 72,124,162, 228-230
Or (ur) Kapi qalasi 130,145, 230-232, 234, 248, 289
Oryol 232-234
Ryazan 34, 204, 235-236, 283, 284
Salarevo 236-237
Safarino 237-238
Samara, Samarcik 125, 238-239, 243, 291
Saray Batu 117, 240-241
Saray Bərkə 241-243
Saratov 45,134, 243-244, 250, 294
Saraycıq 244-246
Sarı Kirman 246-247
228
Sarı Qamış 248-249
Sarisin 243, 249-251
Sayma 251-252
Serdik 253-254
Serqaç 254-256
Sinbir. Simbirsk 78, 256-258
Suca (Sev, Sevsk) 144, 258-259
Sucuk Kala 30,100, 259-260
Sunca Qala 261-263
Sundovit 263-265
Şah Kirman 265-267
Şah Mamay 267-268
Taqanraq. Taqanroq 56, 268-269
Taraz. Auliye Ata (Övliya Ata) 269-271
Tarxan 36, 79, 226, 271-272
Teli Oman 9,168, 272-273
Temirnik 5,217,273-274
Temir Yürek. Temerek. Temiryuk 27, 55,160, 261, 274-275
Temir Su 91, 276
Temnik 235, 277-278
Terekala 149-150
Təkə. Təklə 39, 279-280
Tork 280-281
Tubulqa. Tobol. Tobolsk 121,127,133,150,182, 281-283
Tula. Tolu. Tolay 34,178,185, 226, 283-285
Turla (Dnestr) 43, 62,115,189,
Türk-Or 289-291
Ufa. Öfö 13,14, 292-293
Ükek. Üvek 243, 294
Ulala 295
Urazay 296
Uzu (Dnepr) 15, 214, 248
Yaqarlık 297
Yalta. Yalitay 298-299
Yam. Yamburq 300-301
Yamxana 301-302
Yandaş Darağa 302-304
Yar Çallı 304-305
Yaş Tura 305-306
Yayik 124,152, 228, 245, 306-307
Yavlu Tura 308-309
229
MİNƏXANIM TƏKLƏLİ
TÜRK KİTABI
unudulan tarix • dəyişdirilən adlar
Texniki redaktor: Rauf KƏRİMOV
Bədii redaktor: Elnur ƏHMƏDOV
Səhifələyici:
Günel AXUNDOVA
Korrektor: Suğra OSMANOVA
Yığılmağa verilmişdir: 05.10.2009.
Çapa imzalanmışdır: 28.11.2009,
Nəşrin ölçüsü: 60x90 1/16.
Fiziki çap vərəqi: 20.
Sifariş: 175. Sayı: 500 ədəd.
Müqavilə qiyməti ilə.
NURLAR
NƏŞRİYYAT-POLİQRAFİYA MƏRKƏZİ
Bakı, Az1122, Zərdabi pr. 78 / Tel: 4977021
Faks: 4971295 / E-poçtu: office@nurprint.com
Dostları ilə paylaş: |