rə verməsi üçün bir sıra şərtlərə riayət edilməli idi. Neft ha
silatının intensivləşdirilməsi və neftin nəqli bu cür amillər
dəndir. Lakin buradan belə bir nəticə çıxır ki, təsərrüfat sa
həsində uğurlar qlobal amillərdən - milli iqtisadiyyatın
ümumdünya iqtisadi məkanına uyğunlaşması, neftin bey
nəlxalq qiymətləri, BVF-in standartları və digər sanballı ge
osiyasi amillərdən asılıdır.
Biz Prezident H.Əliyevin əvvəlki fəaliyyətinə bələd ol
duğumuz üçün qətiyyətlə deyə bilərik ki, o, Qərbi Avropa
hökümətlərinin praktikasından, yəni həmin ölkələrdə isteh
sal qüvvələrinin məqsədəuyğun yerləşdirilməsi problemi ilo
dövlət səviyyəsində məşğul olmalarından...», ölkələrin sosi
al-iqtisadi inkişafı üçün isə «... ilk baxışda bazar m ünasi
bətlərinə xas olmayan tənzimləyici şərtlərdən istifadə edil
məsindən» xəbərsiz ola bilməzdi (Надиров А. Вопросы эко
номического развития азербайджанских регионов в систе
ме рыночных отношсний/УАЯ EA Xəbərləri. İqtisadiyyat
seriyası, №3, 1998. S.5). Lakin vəziyyət daha ciddi idi və
müdrik siyasətçilər bunu bilirlər...
Azərbaycan höküməti bazar iqtisadiyyatına keçid
strategiyasını
əsas
götürərək,
qiymətlərin
liberallaş-
dırılması və sərt pul-kredit siyasəti yeridilməsi yolu ilo
inflyasiyanı cilovlamağa müvəffəq oldu. 1996-cı ildə
inflyasiya səviyyəsi endirildi, son illərdə isə həmin
göstəricinin qiyməti 2-3% həddindədir. Büdcə kəsirinin
Milli Bank tərəfindən maliyyələşdirilməsi kimi qüsurlu
praktikaya son qoyulması, büdcə xərcləri üzərində nəzarət
təmin edilməsi və bir sıra digər məqsədyönlü tədbirləı
görülməsi nəticəsində büdcə kəsirini azaldaraq 1-2%-з
endirmək mümkün olmuşdur. Hazırda respublikamızda il
lik ÜDM artımı o rta hesabla 8-10%-ə bərabərdir (rəqəmləı
AR
Dövlət
Statistika
Komitəsinin
materiallarından
götürülmüşdür).
BVF-in və digər beynəlxalq təsisatların əsas problemi
qloballaşma
problemi
və
qloballaşma
variantlarının
seçilməsi problem idir. SSRİ-də və Şərqi Avropada real
sosializmin məğlubiyyətinin və azad bazar apologiyasının
təsiri altında elə bir ideoloji ab-hava yaranmışdı ki, xalis
bazar
iqtisadiyyatı
tərəfdarlarının
baxışları üstünlük
qazanmışdı. Bu, dövlətin təsərrüfatçılıq rolunun minimuma
endirilməsi,
faktiki
olaraq
dövlətin
iqtisadiyyatdan
uzaqlaşması
demək
idi.
BVF-in
standart
reseptləri
neokonservatorların
nəzəri
müddəalarına
əsaslanır:
«Qiymətlərin liberallaşdırılması, xarici iqtisadi fəaliyyətin
liberallaşdınlması,
sərt maliyyə-kredit siyasəti, büdcə
kəsirinin minimuma endirilməsi, müəssisələrin müflisləşməsi
haqqında qanunun tətbiq edilməsi, torpaq üzərində alqı-
satqı hüququ olm aqla xüsusi mülkiyyət, xarici kapital üçün
etibarlı təm inatlar» (Современное мировое пространство //
Возрождение - XXI век. 1999. № 16. С. 72-79).
Ölkə iqtisadiyyatının məhz iqtisadi metodlarla idarə
olunması, bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin düzgün qu
rulması cənab Heydər Əliyevin gərgin əməyi və müstəsna
şəxsi rolu sayəsində mümkün olmuşdur.
Cənab Prezident nəqliyyatın inkişafına da diqqət
yetirmişdir və o dəmir yolunu “Azərbaycan iqtisadiyyatının
böyük bir hissəsi” hesab edir.
“Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolunun son illərdəki
uğurlu fəaliyyəti məhz Heydər Əliyev cənablarının bizə olan
şəxsi qayğı və diqqətinin sahəsində mümkün olmuşdur”
(Z. Məmmədov. Heydər Əliyev və Azərbaycan Dəmir
Yolları.- Bakı, 1999, s.86).
“Ölkənin qan dam arı” sayılan dəmir yolunda sərnişin
və yük daşımalarının həcmi artmış, hərəkətin təhlükəsizliyi
təmin edilmişdir.Görülən əsaslı tədbirlər sahəsində iqtisadi
göstəricilər yüksəlmişdir “...mən indi Azərbaycan Dövlət
Dəmir Yolunda inkişaf hiss edirəm” .
124
125
3. Neft kontraktları vasitəsilə iqtisadi tərəqqiyə doğru
Heç şübhəsiz, neft sənayesi milli iqtisadiyyatın inkişa
fında mühüm yer tutur. 90-cı illərdə bütövlükdə Azərbay
can iqtisadiyyatında olduğu kimi, neft sektorunda da isteh
salın kəskin azalması müşahidə olunurdu. Azərbaycan iqti
sadiyyatında neft sənayesinin strateji əhəmiyyəti, milli iqti
sadiyyatın struktur islahatlarında neft sənayesinin müstəs
n a rola malik olması bu sahədə məxsusi dövlət strategiyası
nın yaradılmasını və həyata keçirilməsini tələb edirdi və belə
bir strategiya yaradıldı (bax: S.Səfərov. Yeni Azərbaycan:
iqtisadiyyat, siyasət, dinamizm.Bakı. 2003).
İslahatlar, faktiki olaraq, 1994-cü ilin sentyabr ayında
«Əsrin müqaviləsi»nin imzalanması ilə başlandı. Bu müqa
vilənin imzalanması, bir tərəfdən, Heydər Əliyevin strateji
istedadının nəticəsi, digər tərəfdən, özünü tamamilə işə həsr
etmək bacarığını nümayiş etdirmiş İlham Əliyevin gərgin
əməyinin bəhrəsi idi. İlham Əliyev «Əsrin müqaviləsi»nin
beşinci ildönümünə həsr edilmiş təntənəli mərasimdə de
mişdir: «Azərbaycana təzyiq o qədər güclü idi ki, xarici öl
kələrin neft şirkətləri bu tezisi (Xəzərin statusu problemini.
- Müəllifin qeydi) kontraktın şərtlərinə daxil etmişdilər...
Bu, əslində o demək idi ki, kontrakt imzalanacaq, lakin
qüvvəyə minməyəcəkdir... Bu şəraitdə Azərbaycan Respub
likasının Prezidenti məni o vaxt yekun danışıqların aparıl
dığı Hyustona və ABŞ-ın Energetika Nazirliyinin rəhbəri ilə
görüşmək üçün Vaşinqtona ezam etməyi qərara aldı... Yal
nız Amerika höküməti bu məsələyə müdaxilə edəndən sonra
xarici neft şirkətləri həmin bəndi kontraktdan çıxarmağa
razılıq verdilər» (Доклад первого вице-президента ГНКАР.
депутата Милли Меджлиса Ильхама Алиева // Возрожде
ние - XXI век. 1999. № 19. С. 11 -12).
Xəzərin Azərbaycan şelfindəki neft-qaz ehtiyatlarının
fəal mənimsənilməsi işləri 1994-cü ilin sentyabrın 20-də
«Əsrin müqaviləsi»nin - «Azəri-Çıraq-Günəşli» (AÇG)
yataqlarının kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatının pay bölgüsü
barədə sazişin imzalanması ilə başlandı. Azərbaycan
Beynəlxalq Əməliyyat Şirkətini (AİOC) yaratmış saziş
iştirakçıları arasında Azərbaycan Respublikasının Dövlət
Neft Şirkəti (A RD N Ş), Amerikanın Amoco, Unocal və
Pennzoil, Britaniyanın British Petroleum, McDermott və
Ramco, Norveçin Statoil, Rusiyanın LUKoil (hərçənd,
sonradan LUKoil həmin sazişdə özünün payını yapon
şirkətinə satmışdır), Türkiyənin TPAO və Səudiyyə
Ərəbistanın D elta şirkətləri vardır. Sonradan Yaponiyanın
İtochu və Amerikanın Exxon şirkətləri də bu kontrakta qo
şuldu. Otuz il m üddətinə imzalanmış «Əsrin müqaviləsi»nə
görə, ölkəmizə 11 milyard ABŞ dollarından çox vəsait cəlb
edilməsi nəzərdə tutulm uşdur (Алиев H. Баку-Тбилиси-
Джейхан- основная часть нефтяной стратегии президента
Азербайджана Гейдара Алиева. // Бакинский рабочий.
1999, 27 января).
«Çıraq» yatağının işlənməsi Azərbaycanda neft hasila
tının azalması prosesini dayandırmış və 1998-ci ildən baş
layaraq Azərbaycan Respublikasında neft hasilatı artmağa
başlamışdır. Belə ki, 1997-ci ildə ölkədə 9,0 milyon ton neft
çıxarıldığı halda 1998-ci ildə 11,3 milyon ton, 1999-cu ildə
13.8 milyon ton, 2000-ci ildə 14,0 milyon ton, 2001-ci ildə
14.8 milyon ton və 2002-ci ildə 15,3 milyon ton neft çıxarıl
mışdır.
1994-cü ildən sonra Azərbaycan neft hasilatına dair
təqribən 50 milyard dollar investisiya qoyulması nəzərdə
tutulan sazişlər imzalanmışdır. 2005-ci ildə investisiyalar
hesabına 20 milyon ton neft çıxarılması nəzərdə tutulur.
2010-cu ildə hasilatın həcmi artaraq 40-50 milyon tona ça
lacaqdır. Xəzərin Azərbaycan sektorunda neftlə zəngin olan
145 perspektivli struktur aşkar edilmişdir. Qiymətləndiril
miş ehtiyatların bütün həcminin üçdə bir hissəsinin yerləş
diyi üç ən zəngin yatağın işlənməsi sayca birinci və ən iri
konsorsium
Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti
126
127