Uot 81-116 MÜASİr diLÇİLİKDƏ koqniTİv paradiqmaya dair məHƏRRƏmova mətanət hidayəT qızı
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
84
İbtidai siniflərdə riyaziyyatın təbiət bilikləri ilə əlaqəli tədrisinin məzmunu təlim prosesinin dinamik və sistemli olmasına, hər bir dərsdə şagirdlərin bütün idrak qabiliyyətləri və emosional hisslərin fəal olmasına imkan verməlidir. Şagirdlərin həm riyaziyyat, həm də təbiət fənləri üzrə biliklər sisteminə - qarşılıqlı əlaqəli şəkildə yiyələnməsi bir çox cəhətdən müəllim tərəfindən həyata keçirilən təlim metodlarından (öyrətmə metodları), həmçinin şagirdlərin özləri tərəfindən həyata keçirilən və biliklərin mahiyyətinin açılmasına, onların mənimsənilməsinə, tətbiqinə, yeni tədris situasiyasına köçürülməsinə imkan verən öyrənmə metodlarından asılıdır. Riyaziyyatın təbiət fənləri ilə əlaqəli tədrisinin digər məsələsi bunlardan ibarətdir. Hər iki məsələnin həlli üçün əlverişli şərait vardır. Belə ki, riyaziyyat və həyat bilgisi fənləri məzmununun səciyyəvi xüsusiyyəti müəllim və şagirdlərin əlaqəli fəaliyyətini təmin edən müxtəlif təlim metodlarını tətbiq etməyə imkan verir. Bu fənlər üzrə öyrənmə metodlarının (öyrənilən əşyalar, proseslər və hadisələrin müxtəlif müşahidələri, tədris tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi, müxtəlif hesablama və mətnli məsələlərinin həlli, ölçmə və qurma məsələləri, qrafiklərin və cədvəllərin tərtibi və i.a) geniş həyata keçirilmə imkanları vardır. Müşahidələr və müşahidə materiallarının riyazi bacarıqların köməyi ilə ümumiləşdirilməsi hissi idrakı yüksək dərəcədə stimullaşdırır; qrafiklər, riyazi xarakterli məsələ və tapşırıqlar kiçikyaşlı məktəblilərin idrak fəaliyyətinin bütün proseslərini həyəcanlandırır, xüsusən, mücərrəd təfəkkürün gücləndirilməsinə təkan verir. Riyaziyyatın təbiət fənləri ilə qarşılıqlı əlaqəli təlimi prosesinin səmərələliyi yalnız təlim metodları və məktəblilərin müxtəlif öyrənmə metodları ilə əlaqə vasitəsilə əldə edilmir. Bundan başqa, dərsdə texniki və əyani vasitələrdən istifadə edilməsi zəruridir: pedaqoji prosesə kinofraqmentlər, diafilmlər və diapozitivlər, kompyuter texnologiyası, canlı və cansız təbiətin öyrənilən obyektlərin, proseslərin və hadisələrin təsvirini təmin edən televiziya verilişləri. Dərsin keyfiyyətini yüksəltmək üçün öyrətmə və öyrənmə metodlarını proqramlaşdırılmış təlim elementləri ilə əlaqələndirmək məqsədəuyğundur. Metodik zənginliyin bütün bu rəngarəngliyini hərəkətə gətirən ibtidai sinif müəllimi kiçikyaşlı məktəblilərin riyaziyyat və təbiət elmlərinə aid biliklərini yalnız genişləndirmir, həm də onların fikri fəallığını müşahidəçiliyini, yaddaşı və təxəyyülünü inkişaf etdirir. Çalışma həlli vasitəsilə şagirdlərin tətbiqi və əməyə hazırlığı da növbəti addımlardandır. Bu işdə təbiət hadisələri ilə əlaqədar olan, respublikamızın təbiəti, coğrafiyası, iqtisadiyyatı, kənd təsərrüfatı, tarixi, elmi nailiyyətləri və s. bağlı olan riyazi məsələlərin imkanları həddindən çoxdur. Qeyd edək ki, təbiətlə bağlı olan elmlər sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalatının müxtəlif sahələri ilə bilavasitə əlaqəli olduğundan, onların elmi prinsiplərini və əmək fəaliyyəti üsullarını təyin etdiyindən riyaziyyatdan mətnli məsələlərin məzmununa təbiət elmləri üzrə anlayışların daxil edilməsi və şagirdlərə öyrədilməsi yuxarı siniflərdə yeniyetmə gənclərin politexnik və əmək hazırlığına təsir göstərməyə istiqamətləndirilmişdir. Belə hazırlığın elementləri sonradan digər fənlərin, o cümlədən biologiya, fiziki coğrafiya, fizika, kimya fənlərinin məzmununa daxil olub, şagirdlərdə eksperimental ölçmə, hesablama, qrafik bacarıq və vərdişlərin formalaşmasına imkan verir. Təbiət elmləri üzrə məlumatların riyazi məsələlərin məzmunu vasitəsilə ibtidai təhsilə daxil edilməsi nəzərdən keçirilən bu üç məsələ ilə məhdudlaşmır. Həmin məsələlərin, müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün şagirdlərin əqli müşahidədən başlayaraq onun inkişafının ardıcıllığı, xüsusən, inkişaf etmiş təfəkkürün olması zəruridir. Ona görə şagirdlərdə riyaziyyatdan müxtəlifməzmunlu mətnli məsələlər və təlim metodları vasitəsilə bütövlükdə əqli inkişafın intellektual bacarıq və vərdişlərinin formalaşması təbiət fənləri üzrə ilkin biliklərin ibtidai riyazi təhsil zamanı verilməsinin digər addımını təşkil edir. Psixoloqlar tərəfindən sübut olunmuşdur ki, şagirdlərin əqli inkişafı yalnız onların fəal tədris fəaliyyəti prosesində mümkündür. Başqa sözlə, sistemləşmiş biliklərin onlar tərəfindən qavranılmasında, biliklərin əqldə yenidən işlənib hazırlanmasında və təlim prosesində müəllim Riyaziyyatın ibtidai kursunun təbiət fənləri ilə əlaqəli tədrisinin didaktik xüsusiyyətləri
85
tərəfindən yaradılan müxtəlif tədris situasiyalarında onların praktik tətbiqlərində mümkündür. Nəticədə şagirdlərdə düzgün elmi təsəvvürlərin və anlayışların əmələ gəlməsini, bütövlükdə təfəkkürün inkişafını təmin edən analiz-sintez, induksiya-deduksiya, müqayisə, analogiya kimi fikri fəlaliyyət priyomları yaranır və inkişaf edir. Riyaziyyatın ibtidai kursunun tədrisi zamanı təbiət fənləri üzrə ilkin təhsilin növbəti problemi daha çox əhəmiyyətlidir. O, məsələ həlli vasitəsilə təbiət haqqında biliklərin mənimsənilməsi və bu biliklərin sonradan elmi-materialist, mənəvi, vətənpərvər baxışlara və inamlara çevrilməsi prosesində məktəblilərin ardıcıl və fəal tərbiyəsinin həyata keçirilməsinə istiqamətlənmişdir. Təbiət fənləri üzrə ilkin təhsilin müxtəlif məzmun, forma, öyrətmə və öyrənmə metodları vardır. Ona görə kiçikyaşlı məktəblilərdə elmi dünyagörüşünün dayanıqlı əsaslarının formalaşma- sını, vətənpərvərlik hislərinin inkişafını, doğma təbiəti qorumağı və zənginləşdirməyi səmərəli stimullaşdıra bilər. Yəni, sonradan yuxarı siniflərdə biologiya, fiziki coğrafiya, fizika, kimya dərslərində şagirdlər inanırlar ki, bütün mövcud olan təbiət maddidir, belə ki, o müntəzəm hərəkət edən materiyanın müxtəlif formaları kimi özünü göstərir, onun bütün növlərində insanların şüuru və arzularından asılı olmayaraq mövcuddur; fiziki, kimyəvi, bioloji, biokimyəvi, fiziki-kimyəvi və biofiziki proseslərdə o yalnız sonsuz dəyişir. Bütün bu dəyişmələr fəza və zamanla şərtlənən, müxtəlif formalarda özünü biruzə verən təbii obyektiv əlaqələrdir. Onların hamısı üçün xarakterik olan səbəb-nəticə əlaqəlidir. Fizika, kimya, biologiya, coğrafiya alimləri təbiətdə mövcud olan əlaqələr və qanunları dərk edir və onlardan istehsalatda, məişətdə, estetik məqsədlər üçün istifadə edərək təbiəti ram edirlər. Bütün bu deyilənlər onu da qeyd etməyə imkan verir ki, riyaziyyatın ibtidai kursunun təbiət fənləri ilə əlaqəli tədrisinin, riyazi anlayışların təbiətdə uşaqların gündəlik həyatda qarşılaşdıqları faktlar əsasında izah edilməsi çox böyük həm yaxın, həm də uzaq məqsəd daşıyan tərbiyəvi əhəmiyyət də kəsb edir. Riyaziyyatın müşahidələr əsasında qazanılan təbiət bilikləri üzərində izah edilməsinin yaxın məqsədi müvafiq fənlər üzrə şagirdlərə yalnız bilik, bacarıq və vərdişləri mənimsətməkdən ibarət olmamalıdır. Didaktik alimlərin müəyyən etdiyi kimi, belə təlim, həm də öyrənilən riyazi və təbiət bilikləri vasitəsilə və digər vasitələrlə onları məqsədyönlü şəkildə tərbiyə etməkdən, psixoloji inkişafını təmin etməkdən ibarət olmalıdır. Çünki “psixoloji qüvvələri: diqqəti, hafizəsi, iradəsi, təxəyyülü, təfəkkürü və s. intensiv inkişaf edən şagirdlər təlim və tərbiyə zamanı daha çox uğur qazanırlar”. Psixoloji qüvvələrin intensiv inkişafı həm də strateji (uzaq) məqsədin reallaşmasını təmin edir. Bütün təlim prosesində olduğu kimi, ibtidai siniflərdə riyazi anlayışların təbiət bilikləri ilə əlaqəli tədrisi də təlimin strateji (uzaq) məqsədinə – yəni, milli və ümumbəşəri dəyərləri gənc nəslə məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil aşılamaq yolu ilə respublikamızın ərazi bütövlüyünü, sərhədlərin toxunulmazlığını, dövlət müstəqilliyini qorumağa qadir olan, ölkə ərazisinin fauna və florasını mükəmməl bilən və onu canından artıq sevən vətəndaş yetişdirməyə xidmət etməlidir. Buna I-IV siniflər üçün yazılmış mövcud riyaziyyat dərsliklərinin məzmunu da imkan verir. Dərsliklərdə 10- luq, 20-lik, 100-lük və 1000-lik dairəsində hesab əməllərinin öyrədilməsi müxtəlif cəbri və həndəsi anlayışlarla, həm də təbiət və gündəlik məişət hadisələri ilə əlaqəli verilir. Məsələn: cəbri anlayışlar kimi ədəd oxu, ədəd oxu üzərində ədədlərin müqayisəsi, toplanması və çıxılması, qrafik məlumatlar (barqraf, teliqraf, piktoqram, cədvəl, Venn diaqramı), sıra sayları, 100-lük kvadratlar koordinat şəbəkəsi, dəyişəni olan ifadələr, tənliklər, kəsrlər, müsbət və mənfi ədədlər və s.; həndəsi anlayışlar kimi kvadrat, düzbucaqlı, üçbucaq və onun növləri, dairə, düz xətt, parça, şüa, sınıq xətt, əyri xətt, bucaq, onun təpəsi və tərəfləri; iti, kor və düz bucaqlar, kub, düzbucaqlı prizma, piramida, silindr, konus, kürə, simmetriya, paralel və kəsişən düz xətlər, çoxbucaqlılar, fəza fiqurlarının modelinin düzəldilməsi, perimetr, sahə, uzunluğun, kütlənin, tutumun ölçülməsi və s.; həyat bilgisi və digər təbiət fənləri üzrə temperatur və onun ölçülməsi, vaxt, kütlə, tutum anlayışları və onların ölçülməsi, ehtimal nəzəriyyəsinin ilkin rüşeymləri, obyektin koordinat şəbəkəsində qeydə alınması, bitkilər, Həsənova X.S., Əliyeva K.H., Babayeva Ü.R. Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|