Uot 81-116 MÜASİr diLÇİLİKDƏ koqniTİv paradiqmaya dair məHƏRRƏmova mətanət hidayəT qızı
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elmi yeniliyi
86
həşəratlar, heyvanlar və balıqlar, teleskop və s. haqqında məlumatlar riyaziyyat dərsliklərinə daxil edilmişdir. Riyaziyyat dərsliklərinin belə tərtibi onun yalnız təbiət fənləri üzrə müvafiq məlumatlarla əlaqəli tədrisini nəzərdə tutmur. İbtidai siniflərin riyaziyyat dərslərini təbiət fənləri ilə daha səmərəli əlaqələndirilməsinə imkan verən anlayışlardan biri də kompasdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, riyaziyyatın daxili tələblərindən yaranan ən mücərrəd riyazi nəzəriyyələr gec-tez özünün tətbiqlərini tapırlar. Doğrudan da kompas əqrəbinin tarazlığı haqqında Puassonun riyazi nəzəriyyəsi tam 40 il praktik tətbiqlərini tapmamışdır. Bununla yanaşı, kompasın göstərişindəki xətalar nəticəsində gəmilər qəzalara uğramışdır. Yalnız 1862–ci ildə İrlandiya sahillərində kompasın düzgün olmayan göstərişi səbəbindən iki okean gəmisi məhv olduqda alimlər və mütəxəssislər Puasson nəzəriyyəsinə müraciət etmişlər. Bu nəzəriyyə əsasında dəniz kompaslarının göstərişlərindəki xətaların aradan qaldırılmasının praktik üsulları işlənib hazırlanmışdır. Puassonun riyazi nəzəriyyəsi bu qayda ilə dənizçilikdə təhlükəsizliyin yüksəldilməsinə kömək etmişdir. Hər bir ibtidai sinif müəllimi onu da bilməlidir ki, I sinifdən başlayaraq kiçik yaşlı məktəblilərə riyaziyyatın digər təbiət fənləri ilə qarşılıqlı-əlaqəli öyrədilməsi prosesi hansı mühüm strateji təlim məqsədləri daşıyır və gələcəkdə gəncləri müxtəlif elmlərin hansı sahələrinə aparacaqdır? Sualı qismən cavablandıraq: Elmi biliklərin riyaziləşməsi adlanan riyazi metodların başqa elmlərə nüfuz etməsi prosesinin çoxdan başlanmasına baxmayaraq, yalnız elmi-texniki tərəqqi dövründə böyük vüsət almışdır. Elmin riyaziləşməsi əsasən cari prosesin dildə ifadəsi ilə həyata keçirilir. Riyazi dilin digər elmlərin dilindən fərqli xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, özündə heç olmazsa iki dili (cəbri strukturların simvolik dili və həndəsi fiqurlar, qrafiklər, diaqramlar və s. dili) özündə birləşdirir. Nəzəri təbiətşünaslığın inkişafında riyazi dilin əhəmiyyətini nəzərdən keçirən məşhur fizik Nils Bor yazmışdır: “riyaziyyat – dil üstəgəl təfəkkürdür; dil və məntiqin birliyidir”. Təbiətin öyrənilməsində riyaziyyatın əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirən Q.Qaliley yazılmışdır ki, təbiət hamı üçün açıq olan nəhəng bir kitabdır; bu kitabı yalnız riyaziyyatı mükəmməl öyrənənlər dərk edə bilərlər. Təbiət elmlərinin öyrədilməsində riyaziyyatın inkarolunmaz əhəmiyyəti bir daha bu fikirlərlə təsdiq olunur. Təbiət elmləri inkişafının təsirli vasitəsi olan elmlərin riyaziləşməsi müasir dövrün səciyyəvi xüsusiyyətidir. İnsanlar artıq indi dərindən başa düşmüşdür ki, elmi biliklər, o cümlədən, təbiət elmlərinə aid biliklər o zaman təkmil ola bilər ki, onların ifadəsində riyazi modellərdən istifadə etmək mümkün olsun. Mücərrəd və simvolik riyaziyyatın köməyi ilə fiziklər və bioloqlar materiyanın dərinliyinə nüfuz edə bilirlər. Riyaziyyat alimlərin eksperimental yolla müəyyən edə bilmədikləri obyektləri görmək üçün vasitədir. Riyaziyyat fiziklər üçün təbiətdə yeni hadisələri izah etmək və sonradan eksperimental yolla onun doğruluğunu yoxlamaq üçün bir növ riyazi qələmdir. Buna fizikada pozitron, neytron və başqa hissəciklərin kəşfini misal göstərmək olar. XX əsrin 30-cu illərində Dirakın tərtib etdiyi riyazi tənliyə görə yalnız fiziki hissəciklər olan elektronlar deyil, həmçinin, əks hissəciklər olan – pozitronlar da mövcud idi. Bundan sonra tezliklə eksperimental yolla Anderson pozitronu kəşf etmişdir. Eksperimental yolla pozitronun kəşfindən əvvəl riyazi hesablamalarla onun mövcud olması sübut olunmuşdur. Əlbəttə, belə hesablamalar sürətli kompüter hesablamalarının köməyi sayəsində mümkün olmuşdur. Müasir fiziologiyada və təbabətdə də riyazi metodlardan daha çox istifadə olunur. İndi artıq təkcə biologiya deyil, təbabətin özü də hadisələri dinamik təsvir etməyə imkan verən riyazi metodları nəzərə almaya bilmir, canlı orqanizmə mürəkkəb dinamik sistem kimi baxılır. XIX əsrin 70-ci illərində riyaziyyatın biologiyada tətbiqi sıfra bərabər qəbul edilirsə, hazırda bu baxışlar tamamilə dəyişmişdir. Canlı təbiət riyaziyyat və təbiət elmlərinin birgə tətbiq edilməsi sayəsində öyrənilir. Riyaziyyatın ibtidai kursunun təbiət fənləri ilə əlaqəli tədrisinin didaktik xüsusiyyətləri
87
Təbiət fənləri sisteminin mühüm tərkib elementi kimi coğrafiya kursu – Yer kürəsinin forması, ölçüləri, su obyektləri, onu əhatə edən hava, bitki və heyvanat aləmi öyrənilir. Bu zaman əsas vasitə kimi coğrafiya xəritələrindən istifadə olunur. Xəritə - coğrafi obyektlərin və hadisələrin yerləşməsi, birləşməsi və əlaqələrini müxtəlif kartoqrafik işarələrlə göstərilən əyani fəza modelidir. Bu qiyməti idrak vasitələrindən düzgün istifadə etmək bacarığı ibtidai siniflərdən başlayaraq formalaşdırılır ki, bu bacarıqlar da hər bir Azərbaycan vətəndaşının intellektual səviyyəsinin göstəricisidir. Xəritəni başa düşmək, oxumaq – hər hansı ərazinin xüsusiyyətlərinin aşkar edilməsindən ibarət olan prosesdir. İbtidai riyaziyyat kursunda da fiqurların müstəvi üzərində təsviri, miqyas, oxşar və fırlanma fiqurlarının qurulması, oxşar fiqurların sahələri nisbəti, iki məntəqə arasındakı məsafənin tapılması kimi məsələlər həll olunur. Ümumtəhsil orta məktəblərin I-IV siniflərində tədris olunan mövcud riyaziyyat kursu əhəmiyyətli dərəcədə nəzəri səviyyənin yüksəldilməsi, tətbiqi istiqamətin gücləndirilməsi ilə xarakterizə olunur. Məzmunu digər təbiət fənləri ilə üzvi əlaqədə qurulan riyaziyyat dərsliklərində tədris materialının elmi – nəzəri səviyyəsinin zənginləşməsi, ona riyaziyyatı elmin müasir problemləri ilə əlaqələndirən yeni bölmələrin (cəbri elementlərin, funksiyalar nəzəriyyəsinin elementlərinin, xətti proqramlaşdırma məsələləri haqqında elementar anlayışların, kompyuter texnologiyası haqqında məlumatların və s.) və praktik tətbiqlər baxımından zəruri mətnli məsələlərin daxil edilməsi ibtidai riyaziyyat kursunun bütövlükdə tətbiqi istiqamətini gücləndirir. Ən mühüm riyazi anlayışlar və vərdişlər kifayət qədər uzun müddətə formalaşır. Bu da təlimin müxtəlif mərhələlərində şagirdlərə mühüm anlayışları, bacarıq və vərdişləri ardıcıl mənimsəməyə şərait yaradır və proqramın bütövlükdə daha dərindən öyrənilməsinə imkan verir. İbtidai siniflərdən başlayaraq şagirdlərin təqvim üzərində müxtəlif tarixləri müəyyən etməyi, koordinat şəbəkəsi üzərində koordinat cütlərinə görə əşyanın yerini müəyyən etməyi, məlumatları müxtəlif qrafik formada (teliqraf, barqraf, piktoqram, cədvəl, Venn diaqramı) çəkməyi, qrafik formalarda verilən məlumatları oxumağı və təqdim etməyi, verilən məlumatları araşdırmaqla hadisənin nəticələri haqqında əvvəlcədən fikir söyləməyi, proqnoz verməyi və s. mükəmməl öyrənməsi, yuxarı siniflərdə onları coğrafiya fənnini riyazi metodların köməyi ilə öyrənməyə hazırlamağa kömək edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ibtidai siniflərdə təbiət fənləri üzrə məlumatların verilməsi və həmin məlumatların riyazi anlayışlarla üzvi əlaqədə izah edilməsi həm ibtidai riyaziyyat kursunun elmi səviyyəsinin yüksəldilməsini, alınan nəzəri biliklərin həyata keçirilməsini təmin edir, həm də yuxarı siniflərdə riyazi fənlərin tədrisi zamanı fənlərarası əlaqələrin daha mürəkkəb, lakin vacib variantlarının reallaşdırılması işinin təşkilinə, şagirdlərin belə mürəkkəb təfəkkür əməliyyatlarından uğurla keçmələrinə zəmin yaradır. Ona görə də təhsilin bu aparıcı məsələlərinin müvəffəqiyyətlə həll edilməsində riyaziyyat kursunun təbiət fənləri ilə üzvi əlaqələrinin təmin edilməsi zəruridir. Elmi yeniliyi: Riyaziyyatın ibtidai kursunun tədrisində təbiət fənlərinin rolu kiçikyaşlı məktəblilərin təlim naliyyətlərinin qiymətləndilrilməsində mühüm rol oynayacaqdır. Tətbiqi əhəmiyyəti: Məqalənin tətbiqi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, ibtidai sinif pilləsində müəllimlər və elmi iş aparan tədqiqatçılar burada toxunulan məsələlərin xüsusiyyətlərini, əhəmiyyətini və rolunu nəzərə alacaqlar.
1.
Adıgözəlov A.S., Əliyeva T.M. Riyaziyyatın tədrisi prosesində fənlərarası əlaqələrin tətbiqi: Metodik vəsait. Bakı: Maarif, 1993, 166 s. 2.
2007, 146 s. 3.
Mərdanov M.C. Davamlı inkişaf və təhsil. Bakı: Çaşıoğlu, 2007, 210 s. Həsənova X.S., Əliyeva K.H., Babayeva Ü.R. Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|