15
Bu keşakeşdə möhtəşəm, məğrur,
Qoca, səksən yaşında bir sima;
Uca bir dağ möhnətilə vüqur,
Qoca bir türk edib namazı əda.
Vird oxur, Həqqa eylər ərzi-niyaz,
Bəlkə dağ sarsılar, o sarsılmaz.
Hüseyn Cavidin yaradıcılığında poema janrının da
özünəməxsus yeri vardır. Şair ilk poemalarını hələ XX əsrin
əvvəllərində qələmə almışdır. Cavidin ilk poemaları əsasən lirik-
romantik, yaxud romantik-fəlsəfi əsərlərdən ibarətdir. Bu
poemaların əksəriyyətində süjet əlamətləri və obrazlar yox
dərəcəsindədir. Həmin qəbildən olan poemalar sanki Hüseyn
Cavidin lirik-romantik monoloqlarmdan yoğrulmuşdur. Həyata
və
insanlara romantik münasibət, bədii və fəlsəfi
ümumiləşdirmələr bu poemaların əsas qayəsini müəyyən edir.
“Bir ahi-məzlumanə” (1907), “İştə bir divanədən bir xatirə”
(1912), “Hübuti-Adəm” (1913) poemalarında epik təsvirlərdən
qat-qat çox lirik-romantik düşüncələr öz əksini tapmışdır. Yalnız
“Hübuti-Adəm” poemasmda Adəm peyğəmbərlə Həvvanın
münasibətlərindən alınmış bir məqamın təsviri şairə nəfsin
fəlakətləri ətrafmda poetik mülahizələr irəli sürməyə imkan
vermişdir. “Bir ahi-məzlumanə” poeması “küncü-möhnətdə”
bəlaya düçar edilmiş, “ayaq altında paymal olmuş” Vətənin acı
halına dərin təəssüf hisləri mənalandırılmış, qeyrət etməyə,
himmət göstərməyə çağırış motivləri ifadə olunmuşdur.
Hüseyn Cavidin yaradıcılığında ideya-sənətkarlıq
baxımından ən kamil poema “Azər” əsəridir. Poemanı şair hələ
1926-cı ildə Almaniyada müalicə olunarkən yazmağa başlamış,
nəhayət, 1928-ci ildə tamamlamışdır.
“Azər” poeması Hüseyn Cavidin Qərbə və Şərqə, eyni zamanda
Şərq-Qərb müstəvisində Azərbaycana baxışlarını geniş şəkildə
16
ifadə edən mükəmməl sənət əsəridir. Azərin Qərb və Şərq
ölkələrinə səyahətləri yeni tarixi mərhələdə dünya gedişatını
öyrənmək, inkişafa ən məqbul yolunu seçmək məqsədini izləyir.
Poemada həmin ölkələrin fərqli xüsusiyyətləri haqqındakı
düşüncələr Azərin simasında dünyanı, sivilizasiyaları sintez
etmək meylinin ifadəsindən ibarətdir:
Şərq elləri irişilməz “xəyal” için yaşarkən,
Qərb aləmi az da olsa həqiqətdən xoşlanar.
Şərqin sönük duyğusunu afyon ruhu qoşarkən,
Onlar yeni bir silah kəşfini səadət sanır.
Şərq uğraşır yalnız “ölməyim” deyə,
Qərb elləri maildir öldürməyə.
Ya o, ya bu qoşar durar hər bir dilək peşində,
Məqsəd ancaq yarışı yok, bir həyatı xoş bulmaq.
Şərqə görə o diyarda azad ikən düşüncə,
Yazıq!.. Yenə mümkün deyil didişmədən qurtarmaq.
Əsərin əsas qəhrəmanı Azər Cavidin əksər dramatik
qəhrəmanlarından fərqli olaraq tarixdən deyil, real həyatdan
alınmış bir bədii obrazdır. Azər şairin müasiri, daha çox isə onun
özünün proobrazıdır. Azərin yaşadığı mühitə, üzvü olduğu
cəmiyyətə, Qərbə və Şərqə baxışları müəllifin şəxsi
qənaətlərinin və düşüncələrinin ifadəsidir. Poemanın böyük bir
hissəsində Azərin Almaniyaya səfərindən söz açılması, əsərin
bir çox bölmələrinin Berlində yazılması ilə Hüseyn Cavidin
Almaniyaya gedib orada müalicə olunmasının səsləşməsi də
obrazla müəllifin baxışları arasında möhkəm bağlılıq olduğunu
aydınlaşdırır. Bütövlükdə Azər həyata və cəmiyyətə yeni
nəzərlərlə baxan, dünyada gedən prosesləri obyektiv dərk və
təhlil etmək qabiliyyətinə malik olan yeni tipli bədii obrazdır.
Mənsub olduğu xalqı və ölkəni mədəni millətlərin cərgəsində
17
görmək arzusu onun səciyyəvi cəhətidir. Azərin Qərbə və Şərqə
səfərləri sadəcə səyahət, gəzinti, əyləncə olmayıb, dünyanı
öyrənib məmləkətini və millətini irəli aparmaq niyyətlərinin
ifadəsidir.
Poemada Hüseyn Cavid Azərbaycanda qurulmuş yeni
cəmiyyətə münasibətini də ifadə etmişdir. Əsərin “Səlmanın
səsi”, “İnqilab xırsızı”, “İsyan” bölmələrində yeni cəmiyyətin
bədii dərki məsələləri ön mövqedə dayanır. Hiss olunur ki,
Cavid imkan olduqca yeni cəmiyyətə yaxşı tərəfdən baxmaq
meylindən çıxış edir. Səlmanm dilindən deyilən “hər gülşənə
vardım, çiçəklər güldü, Sevdalı bülbüllər salama gəldi”, yaxud
“Susmuş kamançalar ilhama gəldi” kimi nikbin misralar şairin
həmin meylinin əks-sədasıdır. Bununla belə, Cavid bu
cəmiyyətin mövcud ziddiyyətlərdən xilas olmasının zəruriliyini
də qabarıq şəkildə nəzərə çarpdırmışdır. Poemanm “İnqilab
xırsızı” bölməsində “inqilab kürkünə girmiş” Şura sədrinin
törətdiyi özbaşınalıqların təsviri ilə şair yeni qurulmuş
cəmiyyətdəki eybəcərlikləri diqqət mərkəzinə çəkmişdir. Cavid
Şura sədrinin alova bürünmüş evini göstərməklə geniş mənada
yeni quruluşun yaşamasının mümkünsüz hala düşdüyünü ifadə
etmək istəmişdir. Poemadakı kənd Şura sədrinə aid edilən “balıq
başdan qoxarmış” qənaəti də, heç şübhəsiz, bütövlükdə o
cəmiyyətin ən yuxarı təbəqələrinin çürüklüyünə, mənəvi-siyasi
iflasa məruz qaldığına açıq işarədir. Hətta poemanın epiloqu
kimi düşünülmüş “İsyan” bölməsində ifadə olunan aşağıdakı
misralar da sadəcə yeni quruluşun təsdiqi mənasında deyil, daha
çox çağdaş gəncliyin quracağı böyük gələcəyin, müstəqil
ölkənin dəstəklənməsi kimi başa düşmək, mənalandırmaq lazım
gəlir:
Dostları ilə paylaş: |