12
Kitabxanaçı: Hüseyn Cavidin poeziyası onun romantik
şeirlərindən və poemalarından ibarətdir. İdealla varlıq
arasındakı ziddiyyət, ideal həqiqət axtarıcılığına istiqamətlənən
xəyallardan yaranan lirik-fəlsəfi düşüncələr Cavid şeirinin
başlıca məzmununu təyin edir. Şairin lirik “mən” i qayğılı,
narahat düşüncələr və zəngin xəyallarla yaşayan filosof
xarakterli aşiqdir:
Xəyal!.. Əvət, yaşadan yalnız əhli-halı odur,
Yaşarsa bir könül, az-çox xəyal içində yaşar.
H.Cavid bədii yaradıcılığa klassik lirika üslubunda yazılmış
qəzəllərlə başladığı üçün ədəbi fəaliyyətinin birinci dövründəki
şeirlərinin dilində ərəb-fars tərkiblərinə rast gəlinir. Lakin belə
ifadələr əsasən lirikada əsrlərdən bəri qanuniləşən “qəmi-
hicran”, “zülfü-yar”, “əhli-dərd”, “zənciri-zülf”, kimi anlaşıqlı
təsvir vasitələrindən ibarətdir:
Məndən fələk ayırdı vəfapişə yarımı,
Tar etdi zülfi-yar kimi ruzigarımı.
Səbrim tükəndi, yox qəmi-hicranə taqətim,
Hicri-nigar əlimdən alıb ixtiyarımı.
Bir əhli-dərd yoxdu bu viranə şəhərdə,
Tainki şərh edəm ona mən qəlbi-zarımı.
Hər kəs ki, Salika, çəkib eşqin bəlasını-
Mən eyləməz görəndə mənim ah-zarımı.
Sonrakı illərdə İstanbulda təhsil alması, türk poeziyasını
dərindən öyrənməsi onun şeir dilində Anadolu şivəsinə məxsus
ifadələrin fəallığını bir qədər artırmışdır. Şairin təhsil illəri
zamanı qələmə aldığı “Rəqs”, “Pəmbə çarşav”, “Uyuyur”, “Ah
yalnız sən” və s. şeirləri də və 1913-cü ildə Tiflisdə nəşr olunan
“Keçmiş günlər” şeir kitabında toplanan digər nümunələrdə
Anadolu şivəsinin müəyyən əlamətləri nəzərə çarpır. Lakin
İstanbul mühitindən ayrıldıqdan sonra şairin əsərlərində
13
Anadolu şivəsinə məxsus əlamətlər get-gedə azalmış, nəhayət,
davamlı bir prosesdən sonra təxminən aradan qalxmışdır.
H.Cavidin şeir yaradıcılığının ilk mərhələsində janr
baxımından ənənəvi iki üslubluluq özünü göstərir. Şair həmin
illərdə həm klassik lirika üslubunda qəzəllər, həm də xalq-aşıq
şeiri ruhunda qoşma və gəraylılar yazmışdır. Bu dövrün məhsulu
olan “Get”, “Könlümü” rədifli şeirlər, habelə “Hər yer səfalı,
nəşəli” şeiri qəzəl formasında, “Xuraman-Xuraman” şeiri isə
qoşma formasındadır. “Rəqs”, “Uyuyur” və s. şeirlərdə
müxəmməs və müsəddəslərin müəyyən əlamətləri müşahidə
olunur. Bədii yaradıcılığın başlanğıc mərhələsinə xas olan
həmin cəhət sənətkarın fərdi üslub axtarışları dövrü üçün
səciyyəvi hal hesab oluna bilər. Çünki elə ilk yaradıcılıq
mərhələsinin özündə də Cavidin yeni formalı şeirlər yazdığını
asanlıqla müşahidə etmək mümkündür. Türkiyədə təhsil
illərində yazılan “Yadi mazi”, “Bir ahi-məzlumanə” şeirlərinin
quruluşunda müəyyən orijinallıq vardır. Bu şeirlər hər iki
üslubun-klassik lirika və xalq-aşıq lirikası üslublarının
qovuşuğundan yaranmışdır. Xalq-aşıq poeziyasında olduğu
kimi, şeirlər bəndlərdən ibarətdir. Lakin bəndlərin arasında
klassik lirikadakı beytlərə bənzər cüt misralar verilmişdir.
Dördlüklər çox vaxt çarpaz qafiyə üsulu ilə, beytlər isə məsnəvi
formasmda qafiyələndirilmişdir:
Ey Vətən! Ey könül pərəstarı!
Yar ümidim, qüsura bakmayasan.
Bizə tərcih edib də əğyarı,
Burakıb nari-hicrə yıkmayasan.
Səni bu hala saldı qəflətimiz,
Daha əhv et! Yetər nədamətimiz.
14
Sonrakı dövrlərdə Cavidin yaradıcılığında belə orijinal
quruluşlu şeirlərin sayı getdikcə çoxalmışdır. “Otuz yaşımda”,
“Bir rəsm qarşısında”, “Dəniz tamaşası” şeirlərində dördlük
bəndlər mənanı qüvvətləndirən və tamamlayan beytlərlə
növbələşmişdir. Beləliklə, poetik forma axtarışları H.Cavidin
janr sahəsində orijinal üslubunun kəşfi ilə nəticələnmişdir. Hətta
bir sıra janrları, xüsusən sonet, türkü və marşları Azərbaycan
şeirinə ilk dəfə Hüseyn Cavid gətirmişdir. Şairin “Mən istərim
ki”, “Çəkinmə, gül” şeirləri Avropada geniş yayılmış italyan
soneti formasında qələmə alınmışdır. H.Cavid şeirlərini həm
əruz, həm də heca vəznlərində yazmışdır. Hər iki vəznə yaradıcı
münasibət bəsləyən şair onlara əsaslı keyfiyyət dəyişiklikləri
gətirmişdir. O, əruzun klassik lirikadan məlum olan xəfif, həzəc,
rəməl, müctəs, müzare, mütəqarib bəhrlərində şeirlər yazmaqla
bərabər, həm də həzəc bəhrinin yeni bir növünü yaratmağa
müvəffəq olmuşdur. Əruzşünaslar həmin növü “Cavid həzəci”
adlandırırlar. Əsrin əvvəllərində əruzdan hecaya keçmək də
şeirdə yeni üslub axtarıcılığından irəli gəlirdi. Heca vəznli şeirə
üstünlük verməklə, Hüseyn Cavid bu vəznin Azərbaycan yazılı
poeziyası üçün daha da doğmalaşmasına xidmət etmişdir. O, XX
əsrin əvvəllərində heca vəzninin müxtəlif şəkillərində qiymətli
şeirlər yazmağa müvəffəq olmuşdur.
Orijinal təşbeh və metaforalar, epitet və təkrirlər,
monoloq və dialoqlar Cavidin şeirlərində fikrin, mənanın
qüvvətli və emosional vasitələrlə ifadəsinə xidmət edir. Cavidin
şeirlərində təşbeh yaratmaq üçün təbiət hadisələrilə insan həyatı
müqayisə olunur. Şair Qara dəniz sahillərində təsvir etdiyi
səksən yaşlı qocanın məğrurluğunu canlandırmaq məqsədilə onu
“ulu bir dağ”a bənzədir, bədii obrazın dolğun poetik rəsmini
çəkir:
Dostları ilə paylaş: |